Wednesday, January 27, 2010
Saturday, January 23, 2010
MESSAGE OF KABAYAN NOLI DE CASTRO TO THE TRIBAL GOVERNMENT OF MINDANAO
MENSAHE NI KABAYAN NOLI DE CASTRO
SENATE COMMITTEE CHAIRPERSON ON CULTURAL COMMUNITIES ON THE THANKSGIVING RITUAL OF THE TRIBAL GOVERNMENT FOR THE ENACTMENT OF THE IPRA LAW AT VILLA ESCUDERO RESORT ON OCTOBER 20, 2002
Isang malaking karangalan na mabati ang kinatawan ng Tribal Government of Mindanao sa Araw ng Pasasalamat para sa Indigenous Peoples Rights Act of 1997 bilang bahagi ng pagdiriwang ng Linggo ng mga Katutubo sa taong kasalukuyan. Masasabi rin naming na an gaming pagdalo at pagpapaunlak sa inyong imbitasyon ay tanda n gaming pagsuporta, pagkilala at pagpapahalaga sa inyong karapatan at kapakanan.
Bagamat ang IPRA ay limang taon na ngayon, masasabi pa rin nating marami pa tayong ipapatupad at isasakatuparan para mapangalagaan ang mga karapatan ng mga katutubo, ilan ditto ang pagkilala sa mga banal na kaugalian, tradisyon at katutubong batas sa kanilang pamamalakad.
Bilang bagong tagapamuno ng Senate Committee on Cultural Communities nais kong samantalahin ang pagkakataong ito na mailahad ang aking balakin sa mga unang araw ng aking panunungkulan sa Komite/
Pangunahin sa ating mga isasa alangalang sa Komite an gating panukalang magpapatupad ng isang Pambansang Scholarship and Lietracy Program para sa mga kapatid nating mga katutubo. Layunin ng panukalang ito na magkaroon ang mga katutubo ng pantay na pagkakataong makapag-aral hindi lang sa mababang paaralan bagkus hanggang post-graduate,maging ditto man o sa labas ng bansa.
Bukod ditto ay ating sinusuportahan ang pagbubuo ng isang Tribal Security Force, Mindanao wide-census ng mga katutubo tulad ng iminumungkahi ng Tribal Governor sa Mindanao na si Datu Higyawan na Holag-ayan.
Naniniwala ako na tanging mga katutubo lamang ang naangkop na mangalaga sa karapatan ng kapwa nila katutubo nang naayon sa kanilang kultura at tradisyon.
Upang mas matulungan an gating mga katutubo , atin ding pagtuunan na pansin ang pagsasagawa ng Census ng mga Indigenous Peoples sa pakikipagtulungan ng NCIP at national Statistics Office.
At sa panahon ngayon na pinag-uusapan na sa kamara ang pambansang budget atin ding pag-aaralan nang husto kung paano matitiyak na ang pondong laan sa NCIP ay buo nitong matatanggap.
Makaka-asa kayo na ang inyong Kabayan ay mananatiling tapat sa lahat ng aking mga binitawang pangako at patuloy akong magiging boses ng bayan sa Senado lalong lalo na sa mga karapatang katutubo.
Muli, isang taus pusong pasasalamat sa inyong pagtitiwala sa aking kakayahan na makapaglingkod sa buong komunidad.
Thursday, January 21, 2010
MORO LUMAD HISTORY OF COOPERATION
MORO-LUMAD HISTORY OF CO-EXISTENCE AND COOPERATION
By: JUN MANTAWIL
Head Secretariat: MILF Peace Negotiating Panel
Paper read during the Pre-Summit Consultation of Leaders of Moro Civil Society” on April 19-20, 2002 under the auspices of the Consortium of Bangsamoro Civil Society held at KFI resource and Training Center, Dona Pilar St. Polblacion 4, Cotabato City (translated into Bisaya by Haydee Dimalen
PANIMULA
Kaniadtong panahon sa pagpanakop sa mga Kastila, ang mga netibo nga lumolupyo , ilang gitawag nga Moros ug Indios. Apan ang mga Amerikano, gi-usa lang sila tanan didto sa ginatawag nga Burau of Non Christian Tribes. Sa pagkakaron sila gina-awhag sa titulo nga National Cultural Communities NCC, Indigenous Cultural Communities (ICC) ug Indigenous Peoples (IP).
Ang mga Moro u gang dili Muslims, kauban sa “Tribal Peoples” uban pud kadtong na convert sa Kristiano kaniadtong panahon sa mga Kastila ug mga Amerikano, ilang gina-angkon nga sila ang matuod nga tag-iya sa kadghanan sa yuta sa Mindanao ug Sulu. Apan sa pagdagan sa panahon sama pud sa mga mosunod nga henerasyon, nahimo sila nga minorities sa ilahang “yutang kabilin” Ancestral Homeland tungod sa epekto sa “colonization”. Tungod kay sila wala nay padulngan, gi-ilog ang ilang yutang kabilin ug lumadnong kinaiyahan. Tungod niini sila nakahimo ug panghuna-huna aron maprotektahan ang ilahang kaugalingon ug katungod. Mao ni nga kaniadtong 1970s , ang matig-usang desisyon nahimo. Ang Moro nagsugo sa ilang gitawag nga “liberation struggle for freedom and Independence”. Samtang ang mga Tribal o Indigenous peoples ilang gipatigayon kadtong “Lumad-Mindanao Movement for Self-determination “ kaniadtong 1986.
Sama sa kasaysayan, ang trese (13) nga Moro Ethno-Linguistic nga grupo u gang dise-otso (18) nga Tribal moros nag-uban kini sila sa dugay nga panahon saw ala pa ang “colonialismo”. Uban sila sa malinawon pagpanginabuhi ug uban pud sila sa kalisod sa kagubot sulod sa gahum sa ‘colonialism and exploitation”. Tungod ni-ana ila gikinahanglan nga makigbisog alang sa ilang “survival” ug aron madepensahan ang yutang kabilin ug kina-iyahang kataohan.
“COMMON ANCESTRY”
Matag-usa, kaning “Indigenous Cultural Communities” sa Mindanao, adunay 30 kabuok nga nagkalain-lain ang sinultihan nga grupo. Apan, sama sa pag-istudio , sa kamatuoran sila tanan nay panagsama sa sinultihan, sa cultura ug sa kasaysayan ug bisan pa sa ilang pangandoy bilang usa ka tao. Ang uban nakaabot na ug “conclusion” nga ang sinultihan sa Manobo mao ang inahan sa sinultihan sa 18 ka tribal inhabitant nga ilang ginatawag nga “Manobo sub-family language’ nga anaa karon makit-an sa Mindanao, camiguin Island ug Cagayancillo Islands sa Sulu sea.
Naa pa mga “common “ nga saysay ug magpa tinuod kung asa gikan ang mga Moro ug Lumad dinhi sa Mindanao. Ang Kalibugan sa Titay, Zamboanga del Sur nag-ingon nga sila nagagikan sa duha ka mag-igsoon nga Subanon. Ang ilang pagtoo si Dumalandalan mao ang nagpabunyag sa Islam samtang si Gumabon-gabon mao ang nagpabilin sa kinaiyahan. Ang mga Subanon sa Lapuyan, zamboaga del Sur,nagaingon sa upat (4) ka manag-igsoon ang ilang “ginikanan”. Si Apo tabunaway ang apohan sa mga Maguindanao, si dumalandalan mao ang sa maranaw,si Mili-nilid sa mga Tiruray ug si gumabon-gabon sa mga Subanon.
Ang mga Manobo sa Cotabato ug maguindanao nagatuo nga ang mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang apohan apan dili mamagkamao kung kinsa sa ilang duha ang magpabunyag sa Islam. Sa Manobo anaay nagatuo nga si mamalo ang nagpa Islam apan sa maguindanao nga pagtuo mao si tabunaway ang na-Islam. Dugang pa niini sa Manobo nga pagtuo sila usa lang ka Apohan sa mga Ilyanon,Matigsalog,Talaandig u gang mga maranao. Sa mga Tiruray nga tradisyon, kining mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang Apohan.
“Kanunay nga research nga ginapatigayon diha sa boundary sa Bukidnon ug North cotabato, kadaghana sa mga manobo naga-tuo nga si apo Mamalo ang ilang apohan ug si tabunaway mao ang sa Maguindanaoan. Ilang gi-basehan ang sinultihan nga “Mamalo” gikan sa sinultihan nga “Malo-malo” , kani mahitungod sa sinultihan nga “malo-malo ma Islam” “Almost fell into Islam” nga naga refer kini kay Mamalo, kaniadtong ginahangyo ni Shariff kabunsuan nga sila musolod na sa Islam ni tabunawy, apan sa ulahi si Mamalo, nagdesisyon nga magpabilin sa ilahang kinaiyahan” (Supplied)
Ang ubang version ingon sa mga tiruray, Manobo,B’laan,T’boli,Subanon u gang maguindanao nga naa silay pareho nga ginikanan (origin). Ang Moro tarsila o Silsilah (Chronicle) nagsaysay nga ang mga netibo sa Slangan,Maguindanao,Katitwan ug katong ubang naa sa laing lugar nga mga pagano nga kung asa kapareho nya karon ang mga Tiruray sa sinultihan ug pagtuo. Katong mga nag dawat sa bag-ong , pag-tuo nahabilin sa mga kapatagan. Unya katong wala magdawat sa bag-ong pagtuo didto sila nagpuyo sa mga “hills” gitawag nga Tiruray. Katung, mga nagpuyo sa layo ug taas-taas nga lugar, ilang gitawag nga manobo. Katong mga nga na-ingon sa Silsilah, ug na-ay hapit nga relasyon sama sa ginikanan sa Moro dinhi sa Mindanao mao ang B’laan,tagabili ug Subanon.
Sa pag-istudyo ni mardonio M.Lao sa “Bukidnon historical perspective’, sa iyahang sulat miingon nga ang Higaonon u gang maranao nagapareho ug kultura ug apohan (ancestry)labi na sa boundary sa Bukidnon ug lanao. Apan kini ato makit-an sa kinaiyahan ug sa mga tradisyon sa Bukidnon. Samtang ang mga Kalagan, si fay cooper Cole nag ingon sa iyang panulat usa lang kini sila ka tribu sa mga Tagakaulo. Ang uban nga istorya miingon: Ang Kalagan ug Mandaya giksn ni sil sa usa ka lahi. Apan nagtuo ang kalagan nag-Islam, ang laing Tagakaulo dili. Sa katibuk-an ang mga Mandaya nagdawat sa Kristianismo human sa pagka pildi sa Moro Sultanate sa dabaw 9 davao) kaniadtong 1848 sa pag-atake sa mga Kastila nga gipanguluhan ni Captain Jose Oyanguren sa Spanish Colonial Government halin sa Maynila.
FIRST COVENANT
Isa ka tradisyun gikan sa mga kaliwat ni Apo Mamalo ug tabunaway nag-istorya tungod sa “Kasabutan” nga gitawag nga “Dyandi” (covenant). Kining Diyandi usa ni “Kasabutan sa pagbulagay sa duha ka manag igsoon mao sila Mamalo ug Tabunaway kaniadtong nagsabot na sila nga magputo sa magkalahi nga komunidad. Ang usa ka hinungdan niini ang pagdawat sa usa sa islam, apan ang usa wala. Bisan pa ang duha ka manag-igsoon nagsumpa nga ilang ipadayon ang panag-soon, maluntarong panginabuhi ug pagtinabangay sa matag usa bisan pa sa panahon sa pagpanakop ug pagpangilog. Sa ulahi kining pamaagi sa Pakang-pakang (blood-Compact) ug ginatwag nga “sanduguan” aron madayag ang kasabutan sa matag comunidad, grupo ug matag-usa kaniadtong unang panahon. Kani nahimong tradisyon sa mga misunod nga henerasyon sa mga Lumad ug Tribal Moros hangtud karon.
Mao man sa Bukidnon ug sa Surigao , nay usa ka ilado nga Tradisyon, ang “Tampura –ti-Balagun” Rattan Compact. Kini ritwal sa mga Higaunon ug mga Moros ug bisan pa sa netibo nga nahimong Kristiyano nga maoy pagpasalig nga sila magtinabangay sa panahon sa kalinaw ug sa kagubot. Hangtod karon, ila pa ni gi-ila nga tradisyon sa mga Higaonon aron mahitabu ang giingon nga kalinaw sa nagkalahi-lahing comunidad.
FIRST NATION THEORY
Ang Moros ug ang dili Muslim, kauban ang kadaghanan sa mga netibo nga na-Chrostianized sa mga kastila labi na sap arte sa Northern Mindanao. Nagputo sila sa mga malungtaron sa dugay pa moabot ang panahonsa colonialismo. Bisan, kung unsa man ang dautan nga pangitabo dili nila kini katungod, bisan pa sila nagtinabangay sa pagbarog batok sa pagpanakop ug pag ulipon sa ilaha. Sila nagtukod sa usa ka nasod mao ni ang ginatawag nga FIRST NATION nga nagasupak batok sa pagpanakop sa ila bilang usa ka nasod.
Niadtong 17th Century , usa ka Spanish friar nga si Francisco Combes misulat tungod sa First nation nga ginapanguluhan sa usa ka KING o DATU gikan sa SULU ug MAGAUINDANAO, ang ikaduha nga “nation” sumala sa”estimation” ang Buhayan o Buayan , nga maoy nagduso sa giyera batok sa mga Kastila sa panahon sa ilang pagpanakop.
Kini nagasuporta sa teoriya nga ang Moros ug Non-Muslims o ang Indigenous People nga lumulopyo nagtuo ug mitahod sa pagdumala sa pagkanasod sa Bangsamoro People. Naay mga sakto nga dokumento karon nga nag-ingon sa ilang pagpanginabuhi nga malungtaron ug pagtinabangay. Sa kamatuoran, kaniadtong panahon sa “Sultanate” nga pagdulala dinhi sa Mindanao ug Sulu, kining mga Non-Mulims mga netibo o Indigenous People nag okupar sa mga tag-as nga position sa mao nga panggamhanan. Sama sa mga titulo ngas “Datu Kampong” Datu Langcap ug Datu sa ilahang teritoryo. Uban pa niini sila naga lingkod bilang usa ka membro sa “CONSEHO SA MGA KATIGULANGAN” (Council of Elders” nga na ilahan sa tawag nga “Royal Council” didto sa Sultanate Government.
Sa pagkakaron nga sitwasyon sa Moro ug lumad resulta sa gitawag nga “divide et imperia” or “low intensity conflict” (LIC)” ug divide and rule na migikan sa gi-ingon nga colonialism nga naga padayon pa hangtud karon. Sa kamatuoran ang mga kastila nga colonizers maoy nagmugna sa ngalan sa Muslims nga “Moros”. Kadtong una dili ni madawat sa mga Muslims sama pud sa Lumad kay tungod na-ay negatibo nga katungdan. Apan ang United states ang una nga nagpakusog sa nga ngalan nga “MORO” sa iyahang Administration of Non Christian tribes of Mindanao.
Kani nagpatigayon sa pagpasa sa legislative ASct No. 787 sa Komisyon sa Pilipinas nga nagpamugna sa “MORO PROVINCE” (1903-1913) nga nagasakop sa mga distrito sa Sulu , Zamboanga,Cotabato, lnao ug davao. Nagapasabot ini nga ang mga Moros ug uban pa nga natibo o Indigenous peoples nga nagapuyo dinhi sa Mindanao nabutang sila sa usa lang ka “administrasyon” mao ang Moro Province” nga nay taas-taas nga autonomiya nga panggamhanan sulod sa gahom sa mga Amerikano dinhi sa Moroland.
Apan sa panahon sa COMMONWEALTH GOVERNMENT ang Moros ug uban nga mga netibo o Indigenous peoples sila gisulod sa usa pud ka panggamhanan, mao ang Bureau of Non Christian Tribes sa 1917-1936 kini sa ilalum sa Department of Interior and Local Government. Kaniadtong 1937 ila pud ni gisulod sa usa ka Commission mao ang Commission of Mindanao and Sulu nga ang naga gunit niini nay ranggo nga Undersecretary. Pagkahuman sa POST WAR Philippine Administration nakahimo ug mga ahensiya, nahitabu niini siya sa administrasyon sa Affairs of the Moros and Tribal Peoples or the National Cultural Communities.
OLD COLONIAL POLICY
Pareho nga polisiya ug category ang gipatigayon sa postPhilippine Administration o human sa giyera sa adminsitrasyon sa lugar nga nay mga netibo o Indigenous Cultural Communities. Daghan pa anh namugna nga mga bag-o nga mga departamento ug mga ahensiya ang nahimo pagkahuman sa uban, nay pagkalahi-lahi apan managsama ra sila tanan sa misyon ug tuyo. Kini nga mga opisina maoy nahimo nga instrumento sa colonialismo ug pagpanakop dinhi sa Moroland.
Sa tinood, ang panggamhanang Commonwealth ug uban pa nga panggamhanan sa Pilipinas, mi-ingon nga ang Mindanao,Sulu ug Moroland ilang gi-ila nga kini “langyao nga yuta (foreign land). Ang lehislatura sa Pilipinas (Philippine Legislature), niadtung Pebrero 12,1935 nagpasa ug Organic act No. 4197, kini gitawag nga Quirino rectoto Colonialization act aron mapadayon kadtong dili nahuman nga mga programa bahin sa pag colonize sa mga lumulupyo dinhi sa Mindanao. Kining Act maoy numero uno nga nagpatigayon ug nag-organisa sa mga “land esettlement programs” kaniadtong “post-war” alang sa colonisasyon sa Mindanao, mao nga ang uban naga tuo nga ang Mindanao usa ka “PHILIPPINE COLONY”.
Usa ka Historian, si Prof. B.R.Rodil iyang gipahayag sa iyahang libro: “ The Minoritization of the Indigenous Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago, Philippine edition, 1944, nga ang kasamtangang panghitabo nga nay majority-minority resulta kini sa western colonialism nga hangtud karon ila pang ginapadangat. Sa panhon sa mga Amerikano, kini produkto sa “colonial order” ug colonial design. Buot ipasabot nga kining panghitabo sa atua sa pagkakaron mao ni ang tuyo sa colonialismo. Kaniadtong namugna ang Republika sa Pilipinas ug naa na siya kakusog aron magpadagan sa usa ka panggamhanan, iyahang gipadayon kung unsa man kadtong program nga gipadangan sa mga Amerikano, uban pa niini ilahang gipakusog nga ang mga Moro ug Indigenosu peoples nga naa sa Mindanao maoy mga Cultural Minorities dinhi sa Pilipinas.
COMMON ASPIRATIONS
Ang mga Moros bilang usa ka independent people saw ala pa miabot ang panahon sa pagpanakop, kay sila nakahuna –huna ug makig-tukod sa armadong pakigbisog aron makab-ot ug mapabalik katong nawala nga independensiya ug kalingkawasan, kay ila nagud napamatud-an nga ang malinawon nga pamaagi dili na ni moepekto sa kasamtangan panggamhanan sa Pilipinas. Kaning pangandoy sa nga Moro , ila na napadayag sa opening statement sa manifesto sa MNLF kaniadtong March 18, 1974 aron sa pagtukod sa Republic in Mindanao, Sulu and Palawan ug nag-ingon:
“We the oppressed Bangsamoro People, wishing to free ourselves from the terror, oppression and tyranny of Filipino colonialism which has caused us untold suffering and misery by criminally usurping our Land,by threatening Islam through wholesale destruction and desecration of its places of worship and its Holy Book, and murdering our innocent brothers, sisters and old folks in a genocide campaign of terrifyiong magnitude”.
Apan, sa pagdawat sa MNLF sa autonomy sa sulod sa gahom sa republika sa Pilipinas, mao ang Moro Islamic Liberation Front namugna aron ipadayon ang ilahang pagtukod sa pagbalik sa ilang kalingkawasan ug independensiya kung asa daghan na ang kinabuhi ug dugo nga nawala sa gubot sa AFP batok sa MILF hangtod karong tuiga.
Si Prof. Samuel M. Briones nagsulat sa iyahang manuscript nga nay titulo “SEARCH FOR TRIBAL IDENTITY” nga ang Lumad – usa ka sinultihan sa Cebuano ug Bisaya sa “INDIGENOUS” ug mao ang tawag sa 18 ka ethno-linguistic nga mga tribu sa Mindanao. Kini nadawat sa tunga-tunga sa 1986 sa usa ka dakong panagtigum nga naga representa sa 15 ka ethno-linguistic tribal groups of Mindanao. Sa una, kining grupo murag di nila madawat kining tawag nga Lumad sama usab sa MORO tungod nay malain nga “connotation”. Apan sa ulahi, ang grupo nagdesisyon nga ilahang batonon ang termino nga Lumad alang sa panginahanglan sa usa ka “identity” sa ilang pakigbisog batok sa “oppression and exploitation”. Ang kaayuhan niini, ilahang na organize ang ilahang mga kaugalingon sa sulod sa gahom sa “LUmAD MINDANAW” alang sa pagpalambo sa ilahang pakig-bisog sa “SELF-DETERMINATION” ug “SELF-GOVERNANCE “ sa sulod sa gahom sa Panggamhanan sa Pilipinas.
Busa, ang pangandoy sa kalaingkawasan ug kagawasan ug sa pagtukod aron sila makapanginabuhi sa ilang kulturanong pamaagi ug pang gamhanan bilang usa ka “nasyon” makit-an sa tanang grupo sa Lumad, sama pud sa pagpaningkamot sa BangsaMoro people sa ilang kagawasan ug independencia sa ilahang “Yutang kabilin” (ancestral territory)”.
References:
1. Prof. B.R. Rodil – The Minoritiozation of the Indigenous Cultural Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago – Philippine edition 1994
2. Dr. Najeeb Saleeby – Studies in Moro History – law and Culture 1905
3. Dr. peter G. Gowing mandate in Moroland: The American Government of Muslim Filipinos 1899-1920
4. Homeland Journal – the tribal bangsaMoro of Mindanao 2001
5. Salab Jubair Bangsamoro - a Nation Under endless Tyranny 3rd Edition – 1999
6. Journal Commission on national Integration CNI 1968
7. Prof. Samuel M. Briones Search for Tribal Identity 1995
8. Dr. Cesar Adib Majul – Muslims in the Philippines 1999 Edition UP Press Quezon City
9. The Mindanao Kris Cotabato City – July 2001
By: JUN MANTAWIL
Head Secretariat: MILF Peace Negotiating Panel
Paper read during the Pre-Summit Consultation of Leaders of Moro Civil Society” on April 19-20, 2002 under the auspices of the Consortium of Bangsamoro Civil Society held at KFI resource and Training Center, Dona Pilar St. Polblacion 4, Cotabato City (translated into Bisaya by Haydee Dimalen
PANIMULA
Kaniadtong panahon sa pagpanakop sa mga Kastila, ang mga netibo nga lumolupyo , ilang gitawag nga Moros ug Indios. Apan ang mga Amerikano, gi-usa lang sila tanan didto sa ginatawag nga Burau of Non Christian Tribes. Sa pagkakaron sila gina-awhag sa titulo nga National Cultural Communities NCC, Indigenous Cultural Communities (ICC) ug Indigenous Peoples (IP).
Ang mga Moro u gang dili Muslims, kauban sa “Tribal Peoples” uban pud kadtong na convert sa Kristiano kaniadtong panahon sa mga Kastila ug mga Amerikano, ilang gina-angkon nga sila ang matuod nga tag-iya sa kadghanan sa yuta sa Mindanao ug Sulu. Apan sa pagdagan sa panahon sama pud sa mga mosunod nga henerasyon, nahimo sila nga minorities sa ilahang “yutang kabilin” Ancestral Homeland tungod sa epekto sa “colonization”. Tungod kay sila wala nay padulngan, gi-ilog ang ilang yutang kabilin ug lumadnong kinaiyahan. Tungod niini sila nakahimo ug panghuna-huna aron maprotektahan ang ilahang kaugalingon ug katungod. Mao ni nga kaniadtong 1970s , ang matig-usang desisyon nahimo. Ang Moro nagsugo sa ilang gitawag nga “liberation struggle for freedom and Independence”. Samtang ang mga Tribal o Indigenous peoples ilang gipatigayon kadtong “Lumad-Mindanao Movement for Self-determination “ kaniadtong 1986.
Sama sa kasaysayan, ang trese (13) nga Moro Ethno-Linguistic nga grupo u gang dise-otso (18) nga Tribal moros nag-uban kini sila sa dugay nga panahon saw ala pa ang “colonialismo”. Uban sila sa malinawon pagpanginabuhi ug uban pud sila sa kalisod sa kagubot sulod sa gahum sa ‘colonialism and exploitation”. Tungod ni-ana ila gikinahanglan nga makigbisog alang sa ilang “survival” ug aron madepensahan ang yutang kabilin ug kina-iyahang kataohan.
“COMMON ANCESTRY”
Matag-usa, kaning “Indigenous Cultural Communities” sa Mindanao, adunay 30 kabuok nga nagkalain-lain ang sinultihan nga grupo. Apan, sama sa pag-istudio , sa kamatuoran sila tanan nay panagsama sa sinultihan, sa cultura ug sa kasaysayan ug bisan pa sa ilang pangandoy bilang usa ka tao. Ang uban nakaabot na ug “conclusion” nga ang sinultihan sa Manobo mao ang inahan sa sinultihan sa 18 ka tribal inhabitant nga ilang ginatawag nga “Manobo sub-family language’ nga anaa karon makit-an sa Mindanao, camiguin Island ug Cagayancillo Islands sa Sulu sea.
Naa pa mga “common “ nga saysay ug magpa tinuod kung asa gikan ang mga Moro ug Lumad dinhi sa Mindanao. Ang Kalibugan sa Titay, Zamboanga del Sur nag-ingon nga sila nagagikan sa duha ka mag-igsoon nga Subanon. Ang ilang pagtoo si Dumalandalan mao ang nagpabunyag sa Islam samtang si Gumabon-gabon mao ang nagpabilin sa kinaiyahan. Ang mga Subanon sa Lapuyan, zamboaga del Sur,nagaingon sa upat (4) ka manag-igsoon ang ilang “ginikanan”. Si Apo tabunaway ang apohan sa mga Maguindanao, si dumalandalan mao ang sa maranaw,si Mili-nilid sa mga Tiruray ug si gumabon-gabon sa mga Subanon.
Ang mga Manobo sa Cotabato ug maguindanao nagatuo nga ang mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang apohan apan dili mamagkamao kung kinsa sa ilang duha ang magpabunyag sa Islam. Sa Manobo anaay nagatuo nga si mamalo ang nagpa Islam apan sa maguindanao nga pagtuo mao si tabunaway ang na-Islam. Dugang pa niini sa Manobo nga pagtuo sila usa lang ka Apohan sa mga Ilyanon,Matigsalog,Talaandig u gang mga maranao. Sa mga Tiruray nga tradisyon, kining mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang Apohan.
“Kanunay nga research nga ginapatigayon diha sa boundary sa Bukidnon ug North cotabato, kadaghana sa mga manobo naga-tuo nga si apo Mamalo ang ilang apohan ug si tabunaway mao ang sa Maguindanaoan. Ilang gi-basehan ang sinultihan nga “Mamalo” gikan sa sinultihan nga “Malo-malo” , kani mahitungod sa sinultihan nga “malo-malo ma Islam” “Almost fell into Islam” nga naga refer kini kay Mamalo, kaniadtong ginahangyo ni Shariff kabunsuan nga sila musolod na sa Islam ni tabunawy, apan sa ulahi si Mamalo, nagdesisyon nga magpabilin sa ilahang kinaiyahan” (Supplied)
Ang ubang version ingon sa mga tiruray, Manobo,B’laan,T’boli,Subanon u gang maguindanao nga naa silay pareho nga ginikanan (origin). Ang Moro tarsila o Silsilah (Chronicle) nagsaysay nga ang mga netibo sa Slangan,Maguindanao,Katitwan ug katong ubang naa sa laing lugar nga mga pagano nga kung asa kapareho nya karon ang mga Tiruray sa sinultihan ug pagtuo. Katong mga nag dawat sa bag-ong , pag-tuo nahabilin sa mga kapatagan. Unya katong wala magdawat sa bag-ong pagtuo didto sila nagpuyo sa mga “hills” gitawag nga Tiruray. Katung, mga nagpuyo sa layo ug taas-taas nga lugar, ilang gitawag nga manobo. Katong mga nga na-ingon sa Silsilah, ug na-ay hapit nga relasyon sama sa ginikanan sa Moro dinhi sa Mindanao mao ang B’laan,tagabili ug Subanon.
Sa pag-istudyo ni mardonio M.Lao sa “Bukidnon historical perspective’, sa iyahang sulat miingon nga ang Higaonon u gang maranao nagapareho ug kultura ug apohan (ancestry)labi na sa boundary sa Bukidnon ug lanao. Apan kini ato makit-an sa kinaiyahan ug sa mga tradisyon sa Bukidnon. Samtang ang mga Kalagan, si fay cooper Cole nag ingon sa iyang panulat usa lang kini sila ka tribu sa mga Tagakaulo. Ang uban nga istorya miingon: Ang Kalagan ug Mandaya giksn ni sil sa usa ka lahi. Apan nagtuo ang kalagan nag-Islam, ang laing Tagakaulo dili. Sa katibuk-an ang mga Mandaya nagdawat sa Kristianismo human sa pagka pildi sa Moro Sultanate sa dabaw 9 davao) kaniadtong 1848 sa pag-atake sa mga Kastila nga gipanguluhan ni Captain Jose Oyanguren sa Spanish Colonial Government halin sa Maynila.
FIRST COVENANT
Isa ka tradisyun gikan sa mga kaliwat ni Apo Mamalo ug tabunaway nag-istorya tungod sa “Kasabutan” nga gitawag nga “Dyandi” (covenant). Kining Diyandi usa ni “Kasabutan sa pagbulagay sa duha ka manag igsoon mao sila Mamalo ug Tabunaway kaniadtong nagsabot na sila nga magputo sa magkalahi nga komunidad. Ang usa ka hinungdan niini ang pagdawat sa usa sa islam, apan ang usa wala. Bisan pa ang duha ka manag-igsoon nagsumpa nga ilang ipadayon ang panag-soon, maluntarong panginabuhi ug pagtinabangay sa matag usa bisan pa sa panahon sa pagpanakop ug pagpangilog. Sa ulahi kining pamaagi sa Pakang-pakang (blood-Compact) ug ginatwag nga “sanduguan” aron madayag ang kasabutan sa matag comunidad, grupo ug matag-usa kaniadtong unang panahon. Kani nahimong tradisyon sa mga misunod nga henerasyon sa mga Lumad ug Tribal Moros hangtud karon.
Mao man sa Bukidnon ug sa Surigao , nay usa ka ilado nga Tradisyon, ang “Tampura –ti-Balagun” Rattan Compact. Kini ritwal sa mga Higaunon ug mga Moros ug bisan pa sa netibo nga nahimong Kristiyano nga maoy pagpasalig nga sila magtinabangay sa panahon sa kalinaw ug sa kagubot. Hangtod karon, ila pa ni gi-ila nga tradisyon sa mga Higaonon aron mahitabu ang giingon nga kalinaw sa nagkalahi-lahing comunidad.
FIRST NATION THEORY
Ang Moros ug ang dili Muslim, kauban ang kadaghanan sa mga netibo nga na-Chrostianized sa mga kastila labi na sap arte sa Northern Mindanao. Nagputo sila sa mga malungtaron sa dugay pa moabot ang panahonsa colonialismo. Bisan, kung unsa man ang dautan nga pangitabo dili nila kini katungod, bisan pa sila nagtinabangay sa pagbarog batok sa pagpanakop ug pag ulipon sa ilaha. Sila nagtukod sa usa ka nasod mao ni ang ginatawag nga FIRST NATION nga nagasupak batok sa pagpanakop sa ila bilang usa ka nasod.
Niadtong 17th Century , usa ka Spanish friar nga si Francisco Combes misulat tungod sa First nation nga ginapanguluhan sa usa ka KING o DATU gikan sa SULU ug MAGAUINDANAO, ang ikaduha nga “nation” sumala sa”estimation” ang Buhayan o Buayan , nga maoy nagduso sa giyera batok sa mga Kastila sa panahon sa ilang pagpanakop.
Kini nagasuporta sa teoriya nga ang Moros ug Non-Muslims o ang Indigenous People nga lumulopyo nagtuo ug mitahod sa pagdumala sa pagkanasod sa Bangsamoro People. Naay mga sakto nga dokumento karon nga nag-ingon sa ilang pagpanginabuhi nga malungtaron ug pagtinabangay. Sa kamatuoran, kaniadtong panahon sa “Sultanate” nga pagdulala dinhi sa Mindanao ug Sulu, kining mga Non-Mulims mga netibo o Indigenous People nag okupar sa mga tag-as nga position sa mao nga panggamhanan. Sama sa mga titulo ngas “Datu Kampong” Datu Langcap ug Datu sa ilahang teritoryo. Uban pa niini sila naga lingkod bilang usa ka membro sa “CONSEHO SA MGA KATIGULANGAN” (Council of Elders” nga na ilahan sa tawag nga “Royal Council” didto sa Sultanate Government.
Sa pagkakaron nga sitwasyon sa Moro ug lumad resulta sa gitawag nga “divide et imperia” or “low intensity conflict” (LIC)” ug divide and rule na migikan sa gi-ingon nga colonialism nga naga padayon pa hangtud karon. Sa kamatuoran ang mga kastila nga colonizers maoy nagmugna sa ngalan sa Muslims nga “Moros”. Kadtong una dili ni madawat sa mga Muslims sama pud sa Lumad kay tungod na-ay negatibo nga katungdan. Apan ang United states ang una nga nagpakusog sa nga ngalan nga “MORO” sa iyahang Administration of Non Christian tribes of Mindanao.
Kani nagpatigayon sa pagpasa sa legislative ASct No. 787 sa Komisyon sa Pilipinas nga nagpamugna sa “MORO PROVINCE” (1903-1913) nga nagasakop sa mga distrito sa Sulu , Zamboanga,Cotabato, lnao ug davao. Nagapasabot ini nga ang mga Moros ug uban pa nga natibo o Indigenous peoples nga nagapuyo dinhi sa Mindanao nabutang sila sa usa lang ka “administrasyon” mao ang Moro Province” nga nay taas-taas nga autonomiya nga panggamhanan sulod sa gahom sa mga Amerikano dinhi sa Moroland.
Apan sa panahon sa COMMONWEALTH GOVERNMENT ang Moros ug uban nga mga netibo o Indigenous peoples sila gisulod sa usa pud ka panggamhanan, mao ang Bureau of Non Christian Tribes sa 1917-1936 kini sa ilalum sa Department of Interior and Local Government. Kaniadtong 1937 ila pud ni gisulod sa usa ka Commission mao ang Commission of Mindanao and Sulu nga ang naga gunit niini nay ranggo nga Undersecretary. Pagkahuman sa POST WAR Philippine Administration nakahimo ug mga ahensiya, nahitabu niini siya sa administrasyon sa Affairs of the Moros and Tribal Peoples or the National Cultural Communities.
OLD COLONIAL POLICY
Pareho nga polisiya ug category ang gipatigayon sa postPhilippine Administration o human sa giyera sa adminsitrasyon sa lugar nga nay mga netibo o Indigenous Cultural Communities. Daghan pa anh namugna nga mga bag-o nga mga departamento ug mga ahensiya ang nahimo pagkahuman sa uban, nay pagkalahi-lahi apan managsama ra sila tanan sa misyon ug tuyo. Kini nga mga opisina maoy nahimo nga instrumento sa colonialismo ug pagpanakop dinhi sa Moroland.
Sa tinood, ang panggamhanang Commonwealth ug uban pa nga panggamhanan sa Pilipinas, mi-ingon nga ang Mindanao,Sulu ug Moroland ilang gi-ila nga kini “langyao nga yuta (foreign land). Ang lehislatura sa Pilipinas (Philippine Legislature), niadtung Pebrero 12,1935 nagpasa ug Organic act No. 4197, kini gitawag nga Quirino rectoto Colonialization act aron mapadayon kadtong dili nahuman nga mga programa bahin sa pag colonize sa mga lumulupyo dinhi sa Mindanao. Kining Act maoy numero uno nga nagpatigayon ug nag-organisa sa mga “land esettlement programs” kaniadtong “post-war” alang sa colonisasyon sa Mindanao, mao nga ang uban naga tuo nga ang Mindanao usa ka “PHILIPPINE COLONY”.
Usa ka Historian, si Prof. B.R.Rodil iyang gipahayag sa iyahang libro: “ The Minoritization of the Indigenous Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago, Philippine edition, 1944, nga ang kasamtangang panghitabo nga nay majority-minority resulta kini sa western colonialism nga hangtud karon ila pang ginapadangat. Sa panhon sa mga Amerikano, kini produkto sa “colonial order” ug colonial design. Buot ipasabot nga kining panghitabo sa atua sa pagkakaron mao ni ang tuyo sa colonialismo. Kaniadtong namugna ang Republika sa Pilipinas ug naa na siya kakusog aron magpadagan sa usa ka panggamhanan, iyahang gipadayon kung unsa man kadtong program nga gipadangan sa mga Amerikano, uban pa niini ilahang gipakusog nga ang mga Moro ug Indigenosu peoples nga naa sa Mindanao maoy mga Cultural Minorities dinhi sa Pilipinas.
COMMON ASPIRATIONS
Ang mga Moros bilang usa ka independent people saw ala pa miabot ang panahon sa pagpanakop, kay sila nakahuna –huna ug makig-tukod sa armadong pakigbisog aron makab-ot ug mapabalik katong nawala nga independensiya ug kalingkawasan, kay ila nagud napamatud-an nga ang malinawon nga pamaagi dili na ni moepekto sa kasamtangan panggamhanan sa Pilipinas. Kaning pangandoy sa nga Moro , ila na napadayag sa opening statement sa manifesto sa MNLF kaniadtong March 18, 1974 aron sa pagtukod sa Republic in Mindanao, Sulu and Palawan ug nag-ingon:
“We the oppressed Bangsamoro People, wishing to free ourselves from the terror, oppression and tyranny of Filipino colonialism which has caused us untold suffering and misery by criminally usurping our Land,by threatening Islam through wholesale destruction and desecration of its places of worship and its Holy Book, and murdering our innocent brothers, sisters and old folks in a genocide campaign of terrifyiong magnitude”.
Apan, sa pagdawat sa MNLF sa autonomy sa sulod sa gahom sa republika sa Pilipinas, mao ang Moro Islamic Liberation Front namugna aron ipadayon ang ilahang pagtukod sa pagbalik sa ilang kalingkawasan ug independensiya kung asa daghan na ang kinabuhi ug dugo nga nawala sa gubot sa AFP batok sa MILF hangtod karong tuiga.
Si Prof. Samuel M. Briones nagsulat sa iyahang manuscript nga nay titulo “SEARCH FOR TRIBAL IDENTITY” nga ang Lumad – usa ka sinultihan sa Cebuano ug Bisaya sa “INDIGENOUS” ug mao ang tawag sa 18 ka ethno-linguistic nga mga tribu sa Mindanao. Kini nadawat sa tunga-tunga sa 1986 sa usa ka dakong panagtigum nga naga representa sa 15 ka ethno-linguistic tribal groups of Mindanao. Sa una, kining grupo murag di nila madawat kining tawag nga Lumad sama usab sa MORO tungod nay malain nga “connotation”. Apan sa ulahi, ang grupo nagdesisyon nga ilahang batonon ang termino nga Lumad alang sa panginahanglan sa usa ka “identity” sa ilang pakigbisog batok sa “oppression and exploitation”. Ang kaayuhan niini, ilahang na organize ang ilahang mga kaugalingon sa sulod sa gahom sa “LUmAD MINDANAW” alang sa pagpalambo sa ilahang pakig-bisog sa “SELF-DETERMINATION” ug “SELF-GOVERNANCE “ sa sulod sa gahom sa Panggamhanan sa Pilipinas.
Busa, ang pangandoy sa kalaingkawasan ug kagawasan ug sa pagtukod aron sila makapanginabuhi sa ilang kulturanong pamaagi ug pang gamhanan bilang usa ka “nasyon” makit-an sa tanang grupo sa Lumad, sama pud sa pagpaningkamot sa BangsaMoro people sa ilang kagawasan ug independencia sa ilahang “Yutang kabilin” (ancestral territory)”.
References:
1. Prof. B.R. Rodil – The Minoritiozation of the Indigenous Cultural Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago – Philippine edition 1994
2. Dr. Najeeb Saleeby – Studies in Moro History – law and Culture 1905
3. Dr. peter G. Gowing mandate in Moroland: The American Government of Muslim Filipinos 1899-1920
4. Homeland Journal – the tribal bangsaMoro of Mindanao 2001
5. Salab Jubair Bangsamoro - a Nation Under endless Tyranny 3rd Edition – 1999
6. Journal Commission on national Integration CNI 1968
7. Prof. Samuel M. Briones Search for Tribal Identity 1995
8. Dr. Cesar Adib Majul – Muslims in the Philippines 1999 Edition UP Press Quezon City
9. The Mindanao Kris Cotabato City – July 2001
AKTA REPUBLIKA 8371 ALANG SA KATUNGOD SA MGA LUMAD
AKTA REPUBLIKA 8371 ALANG SA KATUNGOD SA MGA LUMAD
Usa sa akta sa pag-ila, pagpanalipod ug pagpataaas sa katungod sa mga Lumadnong Kumonidad/ mga katawhang lumad, pagmugna sa usa ka nasudnong Komisyon alang sa mga katawhang lumad, pagtukod ug mga mekanismo sa pagpatuman, paggahin ug pondo alang niini, ug alang sa uban pang mga katuyoan.
Gihimong balaod sa Senado ug Balay sa mga Representante sa Pilipinas atol sa tigom;
ANIB 1
KINATIBUK-ANG MGA PAIGO UG MGA PRINSIPYO
BAHIN 1- Mubong Titulo – Kining maong akta pagailhon nga “Akta alang sa Katungod sa mga Katawhang Lumad sa 1997, The Indigenous People’s Right Act of 1997.
BAHIN 2 – Pamahayag sa lagdaan sa Panggamhanan – Ang Panggamhanan magaila ug magapataas sa tanang katungod sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad nga gipanganlan sa mosunod pinasubay sa bayanan sa batakang balaod:
a) Ang Panggamhanan magaila ug magapataas sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad / mga Katawhang Lumad pinasubay sa bayanan sa nasudnong panaghiusa ug kalamboan;
b) Ang panggamhanan magapanalipod sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/mga katawhang Lumad ngadto sa ilang mga yutang kabilin aron masiguro ang ilang pang ekonomiya, katilingbanon ug cultural nga kaayohan ug ingon man magaila sa pagkahaum sa mga lumadnong balaudnon nga nagapasakop sa katungod sa pagpanag-iya o relasyon sa pagtino sa pagpanag-iya sa yutang kabilin;
c) Ang Panggamhanan maga-ila, morespeto ug mopanalipod sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/mga mga katawhang lumad sa pagpreserba sa ilahang kultura, mga tradisyon ug mga katukuran. Ang Panggamhanan magatamud niini nga mga katungod ilabi na sa pagmugna ug mga nasudnong balaod ug mga palisiya;
d) Anga Panggamhanan maga-garantiya nga ang tanang mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad, lalake man o babaye, parehas nga makatagamtam sa tumid nga sukod sa tawhanong katungod ug kagawasan nga walay pagpihig o pinilian;
e) Ang panggamhnan magahimo ug mga lakang, inubanan sa hingtungdang mga Lumadnong Komunidad/nga Katawhang Lumad aron mapanalipdan ang ilang mga tawhanong katungod ug magarantiya ang pagrespeto sa ilang kulturanhong integridad, ug sa pagsiguro nga ang mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad/mga katwhang Lumad makabenepisyo nga managsama gikan sa mga katungod ug mga oportunidad nga gihatag sa nasudnong balaodnon ug mga regulasyon ngadto sa ubang mga membro sa populasyon; ug
f) Ang panggamhanan maga-ila sa iyahang mga obligasyon sa pagtubag pinaagi sa makusganong pagpadayag sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad alang sa kulturanhong integridad pinaagi sa pagseguro sa ilang partisipasyon sa direksyon sa edukasyon , panglawas, ug ingon sa uban pang mga serbisyo ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/mga katwhang Lumad aron mapatuman ang maong mga serbisyo nga haom ug motubag ngadto sa mga panginahanglan ug kagustuhan sa maong mga komunidad.
Pinaagi niini, ang Panggamhanan magamugna ug mopundar ug mga nagakaigong mekanismo aron ma enforce ug magarantiya ang katumanan niini nga mga katungod, mga pinasubay usab sa ilahan mga kostumbre, tradisyon”value” tinohoan, interes ug institutions ug sa pag adaptar ug pagpatuman ug mga pamaagi alang sa pagpanalipod sa ilahang katungod ngato sa ilang mga ancestral domains.
ANIB II
PAGTINO SA MGA TERMINO
BAHIN 3 – Pagtino sa mga Termino – Alang sa mga katoyoan niini nga akta ang mosunod nga mga termino magakahulugan sa:
a) Ancestral Domains – Pinasubay sa bahin 56 niini nga akta, nagatumbok kini sa tanang luna nga nahisakop ngadto sa Lumdnong Komunidad/mga Katawhang Lumad nga gilangkuban sa sulod niini, nga gihuptan ilalom sa angkon nga pagpanag-iya, giokupa o gihuptan sa mga Lumadnon Komunidad/mga Katawhang Lumad, nganha kanila o pinasubay sa ilahang katigulangan, komunal o indibidwal sukad pa sa nanglabay nga mga katuigan, ug mapadayunong ana hangtod sa kasamtangan gawas lamang kon kini nahunong tungod sa giyera, puwersa, (force majeure) o pagkatibulaag pinaagi sa pag[wersa , pagpanglimbong, gikawat o agig sangputanan sa mga proyekto sa panggamhanan o sa unsa mang boluntaryong pagpatigayon nga gisudlan sa Gobyerno ug pribadong mga indibidwal/mga korporasyon ug kinahanglanon aron maseguro ang ilang ekonomiya, katilingbanon ug cultural nga kaayohan. Kini nagalakip sa mga ancestral lands, kalasangan, pastohan, pamuy-anan, pang-agrikuturaug uban pang kayutaan nga indibidwal nga gipanag-iyahan bisan kon alienable ug disposable o sa laing bahin, hunting grounds, lubnganan , lugar alampuanan, mga katubigan, mineral ug ug uban pang natural nga mga kahinguhaan ug mga kayutaan nga dili na ekslusibong gi-okopa sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad, apan asa sila tradisyonal nga adunay katungod sa pagsulod sa ilang panginabuhi ug mga tradisyonal nga hilikoton, ilabi na sa mga utlanan sa panimalay ( homa ranges ) sa mga Lumadnong Komunidad/mga katawhang Lumad nga padayong nailhang tigbalhig panimuyo 9 nomadic ) ug nagbalhin balhin sa ilang gitikad nga mga luna ( sifting cultivators);
b) ANCESTRAL LANDS – pinasubay sa bahin 56 niini nga akta, nagatumbok kini sa mga yutang gi-okupa, gipanag-iya ug gigamit sa mga indibidwal, pamilya ug kaliwatan nga mga miembro a mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad sukad pa sa mga nanglabay na katuigan, nganha kanila o pinaagi sa mopuling kapamilya nga interasado ( predecessors –in-interest). Ilalum sa indibidual nga pag-angkon o sa tradisyunal nga pagpanag-iya sa grupo. Nga mapadayonon hangtod sa kasamtangan, gawas lamang kon kini naputol sa giyera, force majeure, o pagkatibulaag tungod sa puwersa, pagpangilad, pagkawat o agig hinungdan sa mga prohekto sa Panggamhanan ug uban pang mga boluntaryong pagpatigayon nga gisudlan ngadto sa Panggamhanan ug mga pribadong indibidwal/korporasyon, kalakip niini, apan dili limitado ngadto sa mga yutang pamuy-anan, kahumayan, pribadong kakahuyan, kaumahan, swidden farms ug mga loteng gitamnan sa mga kahoy ( tree lots);
c) SERTIPIKO SA ANCESTRAL DOMAIN ( CERTIFICATE OF ANCESTRAL DOMAIN) –nagapunting ngadto sa pormal nga titulo nga nagaila sa mga katungod sa pag-angkon ug pagpanag-iya sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang lumad latas sa ilang ancestral domains nga nation ug nalatid ( delineated) pinasubay sa balaod;
d) SERTIPIKO SA ANCESTRAL LANDS TITLE ( CERTIFICATE OF ANCESTRAL LAND TITLE) nagapunting ngadto sa pormal nga titulo nga nagaila sa mga katungod sa Lumadnong komunidad / katawhang lumad latas sa ilang mga ancestral lands;
e) COMMUNAL CLAIMS – nagapunting ngadto sa pag-angkon sa yuta, mga kahinguhaan ( resources) ug mga katungod alang niini, nga nahisakop ngadto sa tibook komunidad sulod sa gitakdang teritoryo;
f) KINABATASANG BALAODNON (CUSTOMARY LAWS) – nagapunting ngadto sa kahugpungan sa mga sinulat ug dili sinulat nga mga lagda, pamatasan, kostumbre ug naandan nga tradisyonal ug mapadayonong ginaila, gidawat ug ginapatuman sa nagkadaiyang mga Lumadnong komunidad / Katawhang lumad.
g) GAWASNON UG PINAHIBALONG PAGKONSENTE ( FREE AND PRIOR INFORMED CONSENT ) base sa paga gamitan dinhi niini nga akta, nagapasabot sa kauyunan (consensus) sa tanang miembro sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhan Lumad nga i-determina pinasubay sa ilang nagkadaiya nga batasang balaodnon ug giandan gawasnon gikan sa panggawas nga manipulasyon, panghilabot, pagpamugos ug nahuptan human nga tumang napadayag ang intension sa sangkad sa pagpanglimbasug pinasubay sa linihokan ug proseso nga masabtan sa tibook komunidad;
h) INDIGENOUS CULTURAL COMMUNITIES.INDIGENOUS PEOPPLES ( LUMADNONG KOMUNIDAD/KATAWHANG LUMAD – nagapunting ngadto sa grupo sa mga tawo o nation nga sila managsama (homogenous) pinaagi sa ilang mga pag-asoy o sinulat ( self-ascription) ug usab sa mga pag-asoy o pagsulat sa uban (ascription by others), nga mapadayonong nagapuyo isip organisadong komunidad nganha sa gikahiusahang inutlan ug natinong teritoryo, ug ubos sa pagpanag-iya ng naangkon sukad pa sa nanglabay na kapanahonan, naga-okupa, nanag-iya ug nagapanginabuhi sa maong mga teritoryo, nanag-ambit sa susamang pinulungan, kostumbre, tinohoan ug uban pang ilhanan sa kulturanhong panagwa o nga aduna pinaagi sa pagbatok sa politikanhon, sosyal ug kulturanhong pagsulod sa kolonisasyon, mga dili lumadnong relihiyon ug kultura nga nahimong may makasaysayanong kalainan gikan sa kadaghanan sa mga Pilipinhon. Ang mga Lumadnong Komunidad. Katawhang Lumad magalakip usab sa mga katawhan nga gitamud nga lumadnon base sa pag-asoy sa ilang pagus-os o pag-ubos gikan sa populasyon nga nahimuyo sa nasud, sa panahon sa pagpanakop o kolonisasyon, o sa panahon sa pagsulod sa mga dili lumadnong relihiyon ug kultura, o sa paglatid sa kasamtangang mga utlanan (boundaries) sa nasud, nga naghupot sa pipila sa ilang kaugalingong sosyal , pang-ekonomiya, kultural, ug mga politikanhong institusyon, apan nahimong napahawa gikan sa ilang tradisyonal na mga kayutaan o nahimong napahiluna pag-usab (re-settle) gawas sa ilang ancestral domain.
i) LUMADNONG POLITIKAL NGA ISTRUKTURA ( INDIGENOUS POLITICAL STRUCTURES) – nagapunting ngadto sa pang-organisasyon ug kulturanhong mga sistema sa pagpamuno , institusyon, relasyon, sulundan ug proseso sa paghimo ug desisyon ug partisipasyon, nga giila sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sama sa , apan dili limitado ngadto sa Konseho sa mga Katigulangan ( Council of Elders), Konseho sa mga Timuays ( Council of Timuays) Bodong Holders o bisan unsang hukmanan ( tribunals) o kapunungan nga adunay susamang kinaiya;
j) INDIVIDUAL CLAIMS- nagapunting ngadto sa pag-angkon sa yuta ug katungod niini nga nagabalhin ngadto sa mga indibidwal, pamilya ug kaliwatan lakip na, apan dili limitado sa, mga lunang pamuy-anan, kahumayan ug mga loteng gitamnan sa mga kahoy (tree lots);
k) NASUDNONG KOMISYON ALANG SA KATAWHANG LUMAD (NATIONAL COMMISSION ON INDIGENOUS PEOPLES (NCIP) – nagapunting ngadto sa buhatan nga gimugna ilalum niini nga akta, nga mailalum sa Buhatan sa Presidente sa Pilipinas, ug maoy mamahimong mag-uma nga ahensiya sa Panggamhanan nga responsable ngadto sa paghan-ay ug pag-implementa sa mga palisiya, plano ug programa sa pag-ila ug pagpataas sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad.
l) NETIBONG TITULO ( NATIVE TITLE) nagapunting ngadto sa dili pagdaug ( preconquest) nga mga katungod ngadto sa mga kayutaan asa, kon hinumduman balik sa mga nangaging kapanahonan, anaa na nailalum sa usa ka pag-angkong pribadong pagpanag-iya sa Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad ug ang pagka-publikong kayutaan niini maingon nga dili malalis nga gipakaingong anaa na daan sukad sa wala pa nahitabo ang pagpanakop sa mga Kastila;
m) NON-GOVERNMENT ORGANIZATION (NGO) nagapunting ngadto sa pribado,dili mapanapion (non-profit0 ug boluntaryong organisasyon nga daang gimugna alang sa paghatag sa nagkalain-laing serbisyo ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ug adunay lig-ong agi sa pagka epektibo ug madawat sa komunidad asa kini nagserbisyo;
n) ORGANISASYON SA KATAWHAN (PEOPLES ORGANIZATION) – nagapunting ngadto sa pribado, dili mapanapion ug boluntaryong organisasyon sa mga miembro sa usa ka Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad asa gidawat nga representante sa susamang Lumadnong Komunidad.katawhang Lumad;
o) KATUNGOD NGADTO SA MALUNGTARON UG TRADISYON NA KAHINGUHAAN ( SUSTAINABLE TRADITIONAL RESOURCE RIGHTS ) – nagapunting sa katungod sa mga Lumadnong komunidad / katawhang Lumad ngadto sa malungtarong paggamit, pagdumala, pagpanalipod ug pagpreserba sa A: yuta, hangin,tubig ug mga minerals
b) mga tanum, kahayupan ug upan pang mga organismo
c) pagkolekta sa mga pangisdaan ug lugar pangayaman
d) mga sagradong lugar ug uban pang mga luna nga dunay, pang ekonomiya, tulumanon (ceremonial) ug maanindot nga bili pinasubay sa ilang lumadnong kahibalo, pagtoo, sistema ug kinaandan ug
p) NANGLABAY’NG KAPANAHONAN ( TIME IMMEMORIAL) nagapunting ngadto sa panahon asa kon ibalik sumala sa mahinomdoman sa memorya, ang usa ka panahon asa kon ibalik sumala sa mahinomdoman sa memorya, ang usa ka Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad nailhang naga-okupa, nanag-iya subay sa konsepto sa pagpanag-iya , ug naga-gamit sa usa ka inilang teritoryo subay sa konsepto sa pagpanag-iya, ug naga-gamit sa usa ka inilang teritoryo nga gipalambo ngadto kanila pinaagi sa pagpatuman sa mga naandang balaodnon o panunud nga gipanag-iya gikan sa ilang katigulangan pinasubay sa ilahang mga kostumbre ug tradisyon.
ANIB III
KATUNGOD NGADTO SA MGA YUTANG KABILIN (ANCESTRAL DOMAINS)
BAHIN 4 - KONSEPTO SA ANCESTRAL LANDS/DOMAINS – Ang Ancestral Lands/Domains nagalangkob sa mga konsepto sa mga teritoryo nga milangkob dili lamang sa pisikal nga kahimtangan, apan usab, ang kinatibuk-ang kahimtangan lakip sa espiritwal ug cultural nga gikausahan ngadto sa mga lunang gipanag-iya . gi-okupa ug gigamit sa mga Lumadnong Komunidad/ katawhang Lumad ug asa sia adunany tinood nga pagpanag-iya.
BAHIN 5 - LUMADNONG KONSEPTO SA PAGPANAG-IYA – Ang lumadnong konsepto sa pagpanag-iya naga-abag sa panglantaw nga ang mga yutang kabilin ug mga kahinguhaan anaa niini magasilbing material nga base sa ilang kulturanhong integridad. Ang lumadnong konsepto sa pagpanag-iya kasagarang magapadayag nga ang mga yutang kabilin pribado apan komun nga propriedad sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhanh Lumad ug gipanag-iyahan sa tanang nilang henerasyon, ug niini, dili kini mamahimong mabaligya , mapapha o gub-on. Kini gihapon nagalangkob sa katungod ngadto sa malungtarong tradisyonal nga kahinguhaan.
BAHIN 6 – GILANGKUBAN (COMPOSITION) SA ANCSETRAL LANDS / DOMAIN – Ang Ancestral Lands ug domains nagalangkob sa tanang luna nga nahisakop ngadto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sumala sa gipadayag ilalum sa bahin 3, lista a) ug b) niini nga akta.
BAHIN 7- KATUNGOD NGADTO SA ANCESTRAL DOMAIN – Ang katungod sa pagpanag-iya ug paghupot sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa ilang mga Yutang Kabilin paga-ilhon ug panalipdan. Kining mga katungod nagalakip sa:
a) Katungod sa pagpanag-iya – Mao ang katungod sa pag-angkon sa pagpanag-iya sa kayutaan, katubigan mga tradisyonal ug kasamtangang gi-okupa sa mga Lumadnong komunidad/ Katawhang Lumad, nga sagradong luna, tradisyonal nga pangayaman, pangisdaan ug tanang kauswagan nga ilang napatuman sa unsa mang panahon nga nahisakop sulod sa kayutaan;
b) Katungod sa pagpalambo sa mga kayutaan ug mga Natural nga Kahinguhaan – pinasubay sa bahin 56 niini nga akta, ang katungod sa pagpalambo, pagkontrola ug paggamit , ang pagdumala ug pagkonserba sa mga natural nga kahinguhaan sulod sa mga teritoryo ug pag-abag sa mga esponsibilidad alang sa umaabot nga henerasyon; ang paghatag kaayohan ug pagbahin sa mga kapuslanan gikan sa alokasyon ug paggamit sa mga natural nga kahinguhaan nga makaplagan sulod niini ; ang katungod sa pagpatigayon sa mga terminoug kondisyon alang sa pagpanuhid ( exploration) sa mga natural nga kahinguhaan nganha sa mga luna aron maseguro ang proteksyon sa kinaiyahan ug sa mga pamaaging pagkonserba , pinasubay sa nasudnon ug kinaandanang balaodnon; ang katungod ngadto sa usa ka pahisayod ug masabtang partisipasyon sa pagmugna ug pagpatuman sa bisan unsang mga prohekto , gobyerno man o pribado, nga adunay epekto ngadto sa mga yutang kabilin, ug ingon man ang pagdawat ug nagakaigong bayad alang sa mga kadaut nga ilang maaguman isip resulta sa maong prohekto; ug ang katungod alang sa mga epektibong pamaagi sa panggamhanan aron mababagan ang bisan unsang pagpanghilabot sa , pagpahilayo ug paglapas niini nga mga katungod;
c) Katungod sa Pagpuyo sa mga teritoryo – kini nga katungod sa pagpuyo sulod sa teritoryo ug dili mahimong mapahawa gikan niini. Walay mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad nga mapabalhin kon walay gawasnon ug pinahibalong pagkonsente ( free and prior informed consent ) o sa bisan unsa mang pamaagi gawas lamang kon pinasubay sa hataas nga pagmando (eminent domain) asa ang pagpabalhin gikonsiderang kinahanglanon isip talagsaon nga pamaagi; ang maong pagpabalhin mapahigayon lamang pinaagi sa gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa mga nahingtungdang Lumadnong komunidad / Katawhang lumad ug usa possible, sila paga-garantiyahan sa katungod sa pagbalik ngadto sa ilang mga yutang kabilin, sa kahigayonan nga hingpit na nga mawala ang mga hinungdan ngano sila ibalhin. Kon ang maong pagpabalik dili possible, pinasubay sa kasabutan o pinaagi sa nagakaigong mga lakang ang mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad paga-gahinan, sa bisan unsa mang pamaagi og kayutaan nga dunay kalidad ug lnga hakimtang nga susama sa yutang gi-okupa nila kanhi, nga makatubag sa ilang kasamtangan panginahanglanon ug kalamboan sa umaabot. Ang mga tawo nga madislokar kinahanglang tuman nga mabayran sa bisan unsa mang kawad-an o pagkahaso;
d) Katungod sa higayon nga Ibalhin - ( Displacement) sa higayon nga adunay pagpanghawa tungod sa mga natural nga katalagman ang Panggamhanan kinahanglang manglimbasog aron sa pagpahimutang sa mga apektadong mga Lumadnong komunidad / Katawhang Lumad ngadto sa mga nagakaigong kalunaan asa sila temporaryong makapahigayon sa pagkinabuhi: kon, nga ang nadislokar nga mga Lumadnong komunidad / katawhang Lumad adunay katungod sa pagbalik ngadto sa ilang mga na-abandonang kayutaan hangtod sa panahon nga madetermina na nga normal ug luwas na sila sulod sa maong mga kayutaan; Kon, dugang pa, ang ilang mga yutang kabilin dili na makit-ang dili na maseguro ang pagka-normal ug seguridad sa maong mga luna, ang mga nadislokar nga mga lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad magatagamtam sa seguridad sa paghupot sa mga kayutaan asa sila gibalhin; Kon labot pa, nga ang mga batakang serbisyo ug panginabuhian igapahigayon ngadto kanila aron maseguro nga ang ilang mga panginahanglanon igong matubag;
e) Katungod pagpaigo sa pagsulod sa mga langyaw ( Rights to Regulate Entry of Migrants) - Katungod sa pagpaigo sa pagsulod sa mga langyaw na molupyo ug mga organisasyon ngadto sa kayutaan;
f) Katungod sa Luwas ug limpyo nga hangin ug tubig – alang niini nga katuyoan , ang mga lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad kinahanglan adunay dalan ngadto sa malangkubong pagdumala sa mga katubigan ug kakahoyan;
g) Katungod sa pag-angkon ug bahin alang sa resebasyon (rights to claim parts for reservation ) Ang katungod sa pag-angkon ug bahin sa ancestral domain nga gireserba lang sa lain-laing katuyoan, gawas niadtong giserba ug gipahiluna alang sa komon ug pang publikong kaayohan ug serbisyo; ug
h) Katungod sa pagresolba sa mga bangi – Conflicts- ang katungod sa pagresolba sa mga bangi mahitungod sa yuta pinasubay sa mga naandang balaodnon sa lugar asa nahimutang ang maong yuta, ug lamang dili kini mapatuman kon ang mga nagreklamo itugyan ngadto sa nagakaigong paghusay ( amicable settlement) ug ngadto sa mga korte ( courts of justice) asa ka nagakaangay.
BAHIN 8. Katungod ngadto sa ancestral lands – ang katungod sa pagpanag-iya ug paghupot sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sa ilahang mga yutang kabilin paga-ilhon ug panalipdan.
i) Katungod sa pagbalhin sa yuta/Propriedad- Ang maong katungod magalakip sa katungod sa pagbalhin sa yuta ug katungod sa propriedad (property rights) ngadto/taliwala sa mga miembro sa susamang mga Lumadnong komunidad/katawhang lumad, pinasubay sa mga naandang balaodnon ug tradisyon sa komunidad nga nahingtungdan.
j) Katungod sa pagtubos – right to redemption – sa mga kahimtang asa ginapakita nga ang pagbalhin sa yuta / property rights inabagan sa bisag unsang kasabutan o plano , ngadto sa usa ka dili miembro sa nahingtungdan ng mga Lumadnong komunidad. Katawhang lumad adunany matsa o buling tungod sa walay baling pagkonsenta sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad o nabalhin base sa dili makatarunganong konsiderasyon o presyo ang nagbalhin o lumadnong komunidad/katawhnag lumad adunay katungod sa pagtuos sa maong gihisgutan sulod sa gidugayon nga kinse (15) ka tuig gikan sa petsa sa pagbalhin.
BAHIN 9 - Mga responsibilidad sa Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ngadto sa ilang Ancestral domains- ang mga Lumadnong komunidad/katawhang lumad nga sertipikadong naga-okupa sa yutang kabilin adunay mosunod nga nga responsibilidad;
a) Pgmintina sa balanseng ekolohiya – pagpreserba, paghulip, ug pagmintina sa balanseng ekolohiya nganha sa yutang kabilin pinaagi sa pagpanalipod sa mga katanuman ug kamananapan ( flora and fauna) , katubigan ug uban pang mga gitaganan sa kinaiyahan;
b) Paghulip (restore) sa mga nadaut nga mga Luna- malimbasugong mopahiluna,, moatiman ug mopartisipar sa pagpabalik sa kalasangan sa mga nadaut nga mga luna ug uban pang mga pangkalamboang programa ug prohekto pinasubay sa usa ka makiangayon ug rasonableng ganti; ug
c) Pagpatuman sa mga balaodnon – pagpatuman sa mga balaodnon- pagpatuman ug pagsubay sa mga probisyon niini nga akta ug sa mga kalagdaan ( rules and regulations) alang sa epektibong pagpatuman niini.
BAHIN 10 – Walay awtoridad ug Supak sa balaod nga pagsulod ( INTRUSION) -
Ang walay awtoridad ug supak sa balaod nga pagsulod (intrusion) ngadto o ang paggamit sa bisang unsang luna sa ancestral domain, o bisan unsang pagpanamas tamas sa mga katungod nga gikatakda niini nga akta, pagasilutan ilalum niini nga balaodnon. Dugang pa, ang panggamhanann magahimo ug lakang sa pagbababag sa mga dili Lumadnong katilingban.katawhang lumad nga mamintaha sa mga kostumbre ug sapag-kulang sa pagsabot sa mga Lumadnong katilingban/katawhang lumad aron mailog ang mga kayutaan gipanag-iyahan sa nahingtungdang Lumadnong katilingban/Katawhang Lumad.
BAHIN II. Pag-ila sa katungod sa mga Lumadnong Katilingban / Katawhang lumad ngadto sa ilang mga yutang kabilin pinasubay sa netibong titulo ( native title) paga-ilhon ug respitohon . Ang pormal nga pag-ila, kon pangayoon sa nahingtungdang mga Lumadnong katilingban , katawhang Lumad, igakalangkub nganha sa Certificate of Ancestral Domain Title (CADT) nga maoy moila sa titulo sa nanghingtundang mga lumadnong komunidad, katawhang Lumad sa ilang mga natinong teritoryo.
BAHIN 12 – Kagawasa alang sa pagkab-ot og sertipiko sa titulo ilalum sa Commonwealth Act 4141, as Amended o sa Land Registration Act 496- Ang indibidwal nga mga miembro sa kulturanhong komunidad, pinasubay ngadto sa ilang indibidwal nga gipanag-iyahan ancestral lands kinsa, pinagi kanila o pinaagi sa ilang manununod nga interesado (predecessors in interes) ug padayon nanag-iya ug naga okupa sa ingon ilalum sa konsepto isip tag-iya sukad pa sa nanglabay’ng mga kapanahonan o sa gidugayon nga dili moubos sa trenta (30) ka tuig dayon human maaprobahan kini nga Akta ug wala babagi sa mga miembro sa susamang Lumadnong komunidad/Lumadnong Katawhan adunay kagawasan sa pag-kab-ot ug titulo alang sa ilang ancestral lands ilalum sa mga probisyon sa Commonwealth Act 141; as amended sa Land registarion Act 496.
Alang niini nga katoyuoan , ang maong indibidwal nga gipanag-iyahang ancestral lands, nga pang-agrikultura ang kinaiya ug kasamtangang ginagamit alang pang-agrikultura, pamuy-anan, pastohan ug tamnannan og mga kahoy, lakip kadtong bakilid nga mokabat sa 18 porsyento (18%) o sobra pa, ginaisip alienable and disposable nga pang -agrikulturang kayutaan. Ang kagawasan nga gihatag ilalum niini nga bahin igapatuman sulod sa beinte ka tuig gikan sa pagka aproba niini nga akta.
ANIB IV
KATUNGOD NGADTO SA KAUGALINGNAN UG PAGPAGAHUM
BAHIN 13. Kaugalingngong pagdumala (SELF-GOVERNANCE) – Ang Panggamhanan naga ila sa tiunay nga katungod sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ngadto sa kaugalingong pagdumala ug kaugalingnan ug nagarespeto sa integridad sa ilang bili, kinaandan ug mga institusyon. Niini, ang Panggamhanan maga-garantiya sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad nga gawasnong mopaninguha alang sa ilang pang ekonomiya sosyal ug kulturanhong kalamboan.
BAHIN I4 - SUPORTA ALANG SA MGA KINAUGALINGONG (AUTONOMOUS REHIYON) Ang panggamhanan mopadayon sa pagpakusog ug pagsuporta sa mga kinaugalingong rehiyon nga gimugna ilalum sa Konstitusyon sumala sa ilang panginahanglanon. Ang panggamhanan moawhag usab sa ubang mga lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad nga wala mahilakip o gawas sa Muslim Mindanao ug sa Cordilleras sa paggamit sa porma ug unod sa ilang mga gawi sa pagpanginabuhi nga mahimong susama sa mga batakang internasyonal nga tawhanong katungod.
BAHIN 15 - SISTEMA SA HUSTISYA, MGA INSTITUSYON ARON SA PAGHUSAY SA MGA BANGI UG MGA PROSESO ALANG SA PAGKAB-OT SA KALINAW
Ang mga Lumadnong Komunidad.Katawhnag Lumad adunay katungod sa paggamit sa ilang kaugalingon ug gidawat nga sistema sa hustisya, mga institusyon sa pagsulbad sa mga bangi, mga proseso sa pagkab-ot sa kalinaw o mga mekanismo ug uban pang mga naandang balaodnon ug kinaaandan sulod sa ilang nagkadaiyang komunidad nga mahimong susama sa mga nasudnong sistema ug sa giilang internasyonal nga tawhanong katungod.
BAHIN !^. KAtungod ngadto sa Pagpartisipar sa Paghimo sa Desisyon – Ang mga Lumadnong Komunidad.Katawhang lumad adunay katungod sa pagsalmot sa tuman, kon ilang gipili, sa tanang ang-ang sa paghimo ug desisyon sa mga butang nga may kalambigitan ngadto sa ilang katungod, kinabuhi ug kapadulngan pinasubay sa mga pamaaging gi-determina nila ug ingon man aron sa pag mintina sa ilang kaugalingong lumadnong stukturang pangpolitika. Niini, ang Panggamhanan moseguro nga ang mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad mahatagan ug mamandoong (mandatory) representasyon ngadto sa mga kapunungan nga nagatakda sa mga palisiya ug uban pang mga local nga lehislatibong konseho.
BAHIN 17 – Katungod sa pag-ila ug pagdesisyon sa mga Panginahanglanon alang sa kalamboan – Ang mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad adunay katungod sa pag-ila ug pagdesisyon alang sa ilang kaugalingong panginahanglan alang sa kalamboan nga maka-apekto sa ilang mga kinabuhi, pagtoo, institusyon, espirtohanong kaayohan u g ang mga kayutaang ilang gipanag-iya, gi-okupa ug ginagamit. Kinahanglan nga sila mosalmot sa pagmugna,pagpatuman ug pagtasa sa mga palisiya, plano ug programa alanag sa nasudnon rehiyonal ug local nga kalamboan nga direktang nakaapekta kanila.
BAHIN 18 - Mga Barangay sa Tribu – Tribal Barangays – Ang mga Lumadnong komunidad/Katawhang lumad nga nagpuyo sa nagkasikbit nga mga luna o komunidad asa sila nagmugna ug gidaghanong populasyon apan nahimutang sa mga munispyo, probinsiya o siyudad asa usab sila dili mayorya sa hisgutanang populasyon, mahiomonh moporma o motukod ug separadong barangay pinasubay sa Local Government Code nga nagatakda sa pagmugna ug mga tribal barangays.
BAHIN 19 Mga Papel sa mga Organisasyon sa Katawhan ( Peoples Organization ) Ang Panggamhanan nagaila ug nagarespeto sa papel sa mga independenteng organisasyon sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad aron mapahigayon sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ang pagkab-ot ug pagpanalipod sa ilang mga lehitimo ug kolektibong interes ug pangandoy pinaagi sa malinawon ug subay sa balaod nga mga pamaagi.
NAHIN 20 – Mga pamaagi alang sa paglambo/Pagpagahum sa mga lumadnong Komunidad.Katawhang Lumad- ang Panggamhanan maga-mugna ug mga pamaagi alang sa tuman nga kalamboan/pagpagahum sa mga institusyon ug inisyatiba sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug, kon asa kinahanglanon mopahimutang ug mga kahinguhaan nga kinahanglanon niini.
ANIB V
KATILINGBANONG HUSTISYA UG TAWHANONG KATUNGOD
BAHIN 21 - Pantay nga Proteksyon ug dili mapihigon sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad – Pinasubay sa bahin mahitungod sa managsamang proteksyon
( equal protection clause ) sa Konstitusyon sa Republika sa Pilipinas, sa panugat (Charter) sa mga mga Nagkahiusang Kanasuran ( United Nations) sa Pangkalibutanong Deklarasyon mahitungod sa Tawhanong katungod lakip na ang katiguman alang sa pagpapha sa Diskriminasyon batok sa Kababayen-ang ug ang Internasyonal nga Balaodnon sa Tawhanong Katungod, ang Panggamhanan nga adunay igong pag-ila sa ilahang sahing kinaiya ug pag-ila, mohatag ngadto sa mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sa mga katungod, pagpanalipod ug mga kahigayonang ginatagamtaman sa ubang mga lungsuranon. Ang Panggamhanan mohatag ngadto kanila sa susamang katungod sa pagpanarbaho, oportonidad ngadto sa mga batakang serbisyo, edukasyon ug uban pang mga katungod ug kahigayonan nga mapuslan sa matag miembro sa sosyodad. Sumala niana, ang panggamhanan usab moseguro nga ang bisan unsang porma sa paggamit ug kusog o pagpamugos batok sa mga Lumadnong komunidad /Katawhang Lumad pagapadapatan sumala sa balaod.
Ang Panggamhanan moseguro nga ang batakang tawhanong katungod ug kagawasan sama sa nahipatik sa Konstitusyon ug mga susamang Internasyonal nga kahimanan, mogarantiya usab ngadto sa mga kababayen-ang Lumad. Alang niini, walay probisyon niini nga akta ang paga-gamiton nga mahimong moresulta sa pagkakubus sa mga katungod ug kahigayonan nga daang giila ug gioyonan mahitungod sa mga kababayen-an ilalum sa ginapatumang mga balaod nga ginagamit sa kadaghanan.
BAHIN 22 – Mga katungod sa mga panahon nga adunany mga Armadong panagsangka – Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay katungod alang sa usa ka espesyal nga proteksyon ug seguridad sa mga panahon nga adunay armadong panagsangka. Ang Panggamhanan maga-obserba sa internasyonal nga mga kalagdaaan, partikular niini, ang ika-upat nga Geneva Convention niadtong 1949, alang sa proteksyion sa mga sibilyang populasyon sa mga kahigayonan sa emerhensiya ug armadong panagsangka, ug dili gayud morekluta sa mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad nga supak sa ilang gusto, ngadto sa mga armadong puwersa, ug sa particular aron sa paggamit batok sa ubang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ni pagrekluta sa mga kabatan-onan sa mga Lumadnong komunidad /Katawhang Lumad ngadto sa mga armadong kusog ilalum sa bisang unsa mang kahigayonan; ni pagpugos sa mga indibidwal nga lumad sa pagbiya sa ilang kayutaan, teritoryo, panginabuhian o pagpabalhin kanila ngadto sa mga espesyal nga ang mga luna tungod sa mga katuyoang pang military ilalum sa bisan unsang matang sa pagpangdaug-daug nga kahimtang.
BAHIN 23- Kagawasan gikan sa Diskriminasyon ug katungod ngadto sa pantay nga Opurtunidad ug pagtagad – Katungod sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad nga mahimong gawasnon gikan sa bisang unsang porma sa diskriminasyon, nga may kalabutan sa pagrekluta ug mga kondisyon sa pagpanarbaho, aron nga sila usab magatagamtam sa pantay nga oportunidad nga makadawat ug mga panarbaho, medical ug sosyal nga hinabang, luwasnon ug ingon man ngadto sa pagbaton. Ug mga benepisyong may kalabutan sa pagpanagbarho, masayran ang ilang mga katungod ilalum sa ginapatumang lehislasyon mahintungod sa pamoo ug sa mga pamaagi nga giandam ngadto kanila alang sa bayranan, nga dili ibase sa bisan unsang pagpamugos nga sistema sa pagrekluta, lakip ang pininyansahong pamoo (bonded labor) ng ubang porma sa kaulipnang bayad ( debt servitude) ug babaye, lakip ang proteksyon batok sa sekswal nga pagpahimulus.
Alang niini, ang Panggamhanan, pinasubay sa gambalay (framework) sa mga nasudnong balaodnon ug regulasyon, inabagan sa mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad maga-adaptar ug mga espesyal nga pamaagi aron pagseguro sa epektibong pagpanalipod labot niini nga pagrekluta ug mga kondisyones sa pagpanarbaho o sa mga tawong nahisakop niini nga mga komunidad sa hinungdan nga sila dili epektibong maprotektahan sa mga balaodnong angay ngadto sa kadaghanan sa mga mamomoo.
Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay katungod ngadto sa mga panagtipon ug gawasnong moapil sa mga aktibidades sa mga unyon ug sa katungod sa pagpaigo sa mga collective bargaining agreements tali sa mga agalon sa ilang gitarnahoan. Sila usan adunay katungod nga dili mopailalum ngadto sa mga gimbuhatong makuyaw sa ilang panglawas, ilabi na ang pagkatara ngadto sa mga pestisidyo ug uban pang mga makalanag nga butang.
BAHIN 24. Supak sa balaod nga mga Mando nga may kalambigitan sa Pagpanarbaho - supak sa balaod alang kang bisang kinsang tawo ang;
a. Mopihig (discriminate) batok sa kinsang lumadnong Komunidad/Katawhang lumad pinasubay sa mga termino ug kondisyon sa pagpanarbaho nga may kalabutan sa ilang kaliwatan. Ang pantay nga suweldo kinahanglang ibayad ngadto sa Lumadnong komunidad /Katawhang lumad ug sa dili Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad alang sa tarbahong may igong bili;ug
b. Modomili ngadto sa kinsang empleyadong Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad sa bisan unsang katungod ug benepisyo nga gipahimutang niini nga Akta o sa pagpahawa kanila aron lamang mapugngan ang ilang mga katungod sa pagpatuman sa mga banepisyo nga gilatid niini nga Akta.
BAHIN 25 Mga batakang serbisyo – Ang mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad adunay katungod ngadto sa mga espesyal nga laraw alang sa hinanali, epektibo ug mapadayonong kauswagan sa ilang mga pang-ekonomiya ug katilingbanong kahimtang, lakip na sa natad sa pagpanarbaho, Bokasyonal nga mga pagbansay, pamalay, kalimpiyo, panglawas ug katilingbanong seguridad. Parikular nga pagahatagan ug atensiyon ang mga katungod ug pinasahing panginahanglanon sa mga kababayen-ang Lumad , katigulangan, pamatan-on , mga bata ug mga diperensiya. Sumala niini, ang panggamhanan maga-garantiya sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad ngadto sa mga batakang serbisyo sa panggamhanan nga nagalakip, apan dili limitado ngadto sa tubig ug elektrisidad nga mga pasilkidaded, edukasyon, panglawas ug inprastruktura.
BAHIN 26 – Kababayen-an - ang mga kababayen-an sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad adunay pantay nga mga katungod ug oprytunidad sama sa mga kalalakin-ang sa hisgutanang katilingbanon, pang ekonomiya, political ug kulturanhong pagkabutang sa kinabuhi. Ang pagsalmot sa mga kababayen-ang lumad sa tanang ang-ang sa proseso sa paghimog mga desisyon lakip na sa pagpalambo sa katilingaban, pagahatagan ug igong pagrespeto ug pag-ila.
Ang panggamhanan mopahiluna ug dalan ngadto sa edukasyon, pag-alima sa inahan ug bata, panglawas ug kalan-on ug pangbalay nga serbisyo ngadto sa mga kababayen-ang Lumad. Igapahigayon ang bokasyonal, teknikal, propesyonal ug uban pang mga porma sa pagbansay aron tumang makasalmot ang ilang mga kababayen-an sa tamang aspeto sa katilingbanong panginabuhi. Kutob sa mahimo, ang panggamhanan moseguro nga ang mga kababayen-ang Lumad makapahigayog dalan ngadto sa tamang serbisyo base sa ilang kaugalingong pinolongan.
BAHIN 27 – Mga bata ug pamatan-on – Ang panggamhanan moila sa mahinungdanong papel sa mga bata ug pamatan-on sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa pagpakusog sa nasud (nation building) ug mopataas ug mopanalipod sa ilang pang lawas, moral, espiritwal, kahibalo ug katilingbanong kaayohan. Pinasubay niini, ang panggamhanan magasupota sa tanan niining mga programa alang sa kalamboan ug pag-amoma sa mga kabataan ug pamatan-on sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad aron mahimong mga epektibong lungsuranon, ug pagmugna niini nga mga mekanismo ng nakit-ang panginahanglan alang sa pagpanalipod sa mga katungod sa mga kabataan ug pamatan-ong lumad.
BAHIN 28 – Kinatibuk-ang sistema sa Edukasyon – ang panggamhanan, pinaagi sa NCIP, mopahimutang ug kumpleto , sangkap ug tibook nga sistema sa edukasyon, nga haum sa panginahanglan sa mga kabataan ug pamatan-on sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad.
ANIB VI
KULTURANHONG INTEGRIDAD
BAHIN 29 - Pagpanalipod sa Lumadnong Kultura, mga tradisyon ug Institusyon- Ang Panggamhanan morespeto, moila ug mopanalipod sa katungod sa mga lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad alang sa pagpreserba ug pagprotekta sa ilang kultura, mga tradisyon ug institusyon, ikonsidera niini ang ilang mga katungod sa pagmugna ug pagpatuman sa mga nasudnong plano ug palisiya.
BAHIN 30 – Mga sistema sa edukasyon – ang panggamhanan mopahiluna ug pantay nga mga dalan sa mga nagkadaiyang kulturanhong opurtunidad ngadto sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad pinaagi sa sistema sa edukasyon pampubliko o pribadong cultural nga pagkabutang, libreng edukasyon, mga panugot (grants) ug uban pang mga insentiba sa walay pagpihig sa ilang katungod sa pagpahiluna ug pagdumala sa ilang mga sistema sa edukasyon ug institusyon pinaagi sa pagpahigayon ug edukasyon sa ilang kaugalingong pinulungan, sa paaging haum ngadto sa ilang mga kulturanhong pamaagi sa pagtudlo ug pagkat-on. Ang mga kabataan/ pamatan-ong lumad adunay katungod sa tanang ang-ang ug porma sa edukasyon sa Estado.
Bahin 31 – Pag-ila sa Kulturanhong kalainan- Diversity – Ang panggamhanan manglimbasog aron ang dignidad ug kalainan sa mga kultura, tradisyon, kasaysayan ug pangandoy sa mga lumadnong Komunidad / Katawhang lumad angayang mapadayag ngadto sa tanang porma sa edukasyon, pampublikong impormasyon ug pagbinaloay sa kultranhong edukasyon (cultural education exchange) Niini, ang Panggamhanan mopahigayon ug mga epektibong lakang, nga kinonsulta sa nahingtungdan mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sa pagpapas sa katahap ug pagpihig ug pagpataas sa pagkamapailubon, pagsabot ug maayong relasyon tali sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ug sa tanang bahin sa Katilingban. Dugang niini, ang panggamhanan mopahigayon ug mga epektibong lakang aron maseguro nga ang mga media nga gipanag-iyahan sa Estado igong mopadayag sa kalainan sa Lumadnong Kultura. Ang panggamhanan usab moseguro sa pagsalmot sa lideres sa mga Lumad ngadto sa mga tulunghaan, komunidad, internasyonal nga mga hiniusang buluhaton sama sa mga kasaulugan, panagtigum, pagbansay ug mga panday-buhay (workshops) aron mapataas ug mapausbaw ang ilang talagsaong kapanulundanan (heritage) ug bili.
BAHIN 32 – Katungod sa katilingbanong kahibalo ( Community Intellectual Rights ) ang mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad adunay katungod sa pagpatuman ug paghatag kinabuhi sa ilang mga kulturanhong tradisyon ug pamatasan. Ang panggamhanan mopreserba , mopanalipod ug mopalambo sa nangagi, kasamtangan ug umaabot nga mga kabutyagan sa ilahang kultura lakip na sa ilahang katungod sa pag-uli sa cultural, kinaadman sa relihiyon ug spiritwal nga pagkabutang nga gisakmit sa walay gawasnon ug pinahibalong pagkonsente (free and prior consent) o paglapas sa ilang mga balaod, tradisyon ug kinabatasan.
Bahin 33 – Katungod ngadto sa relihiyon , mga kulturanhong luna ug seremonya – ang mga Lumadnong Komunidad /Katawhang lumad adunay katungod sa pagpadayag, pagpatuman, pagpalambo ug pagtudlo sa ilang spiritwal ug relihiyong mga tradisyon, kinabatasan ug seremonya, ang katungod sa pagmintina, pagpanalipod ug paghimog dalan ngadto sa ilang relihiyon ug kulturanhong mga luna, ang katungod sa paggamit ug pagdumala sa mga tulumanong kabtangan ( ceremonial objects) ug ang katungod ngadto sa pagpalalin ssa mga patay (human remains). Sumala niana, ang panggamhanan mohimog, mga epektibong lakang inabagan sa nahingtungdan mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, aron maseguro nga ang mga sagradong lugar sa mga lumad, lakip na ang mga lubnganan, mapreserba , marespeto ug mapanalipdan. Aron makab-ot kining maong tumong, supak sa balaod nga:
A; Mosuta (explore), mokalot (excavate) o mohimog mga pagbangag sa mga arkiyolohiyang (archaeological) luna sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa katuyuan makakuha og mga butang nga dunay kulturanhong bili nga walay gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa nahingtungdang komunidad; ug pagdaot , pagkuha o pagpangguba sa mga ginama (artifacts) nga adunay dakung kamahinungdanong ngadto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang lumad alang sa pagpreserba sa ilang kultranhong kapanulundan;
BAHIN 34 – Katungod ngadto sa Lumadnong sistema s kahibalo og kinaadman ug sa pagpalambo sa kaugalingong siyensiya ug teknolohiya.
Anh mga lumadnong Komunidad/ Katawhag Lumad hatagang katungod sa pag-ila sa tumang pagpanag-iya ug pagdumala ug pagpanalipod sa ilang kulturanhon ug intellectual rights. Sila adunay katungod ngadto sa espesyal nga mga lakang aron pagdumala, pagpalambo ug pagpanalipod sa ilang siyensiya teknolohiya ug kulturanhong pagpadayag, lakip ang mga gigikanan niini nga mga kahinguhaan, tradisyonal nga mga medisn ug panglawas nga mga sistema, mahinugdanong tanum mga panambal, kahayupan ug minerals, lumadnong sistema sa kahibalo ug inandan, kahibalo mahitungod sa mga propriedad sa tamnanan ug kahayupan , mga binungat nga tradisyon (oral tradisyon) literaratur ug ang mga makit-an ug ginapasundayag nga pag-arte.
BAHIN 35 – Dalan ngadto sa biological Genetic nga Kahinguhaan – Ang dalan ngadto sa biological ug genetic nga kahinguhaan ug ngadto sa lumadnong kahibalo kalabot sa pagpreseba, paggamit ug kausbawan sa ilahang kahinguhaan, igapahigayon sulod sa mga yutang kabilin sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad lamang kon may gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa maong mga komunidad, nga nakuha pinasubay sa mga naandang balaodnon sa hingtungdang komunidad.
BAHIN 36. Malungtaron nga Agro-technical nga kalamboan – Ang Panggamhanan maga-ila sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ngadto sa malungtarong agro-technical nga kalamboan ug maga-mugna ug mopatuman sa mga programa alang sa epektibong pagpasiugda niini. Ang panggamhanan usab mopataas sa bio-genetic ug sistema sa pagdumala sa mga kahinguhaan nganha sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug maga-awhag sa kooperasyon sa mga ahensiya sa panggamhanan aron maseguro nga molampos ang pangmalungtarong kalamboan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad.
BAHIN 37 – Pondo alang sa arkiyolohikal ug makasaysayanong mga luna – ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay katungod sa pagdawat gikan sa nasudnong Panggamhanan og mga pondo nga daang gigahin o gi-alokar alang sa pagdumala ug pagpreserba sa mga arkiyolohikal ug makasaysayanong mga luna ug ginama (artifacts) inubanan sa pinansiya ug teknikal nga suporta sa mga ahensiya sa nasusdnong panggamhanan.
ANIB VII
ANG NASUDNONG KOMISYON ALANG SA KATAWHANG LUMAN (NCIP)
BAHIN 38 – Nasudnong komisyon alang sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad –NCIP Modala sa mga palisiya nga gipahiuluna niini nga akta, adunay mognaon nga nasudnong komisyon alang sa Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad (NCIP) nga maoy nag-unang ahensiya sa panggamhanan nga responsible sa pagtino ug pagpatuman sa mga palisiya , plano ug programa nga mopataas ug mopanalipod sa mga katungod ug kaayohan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ug sa pag-ila sa ilang mga yutang kabilin ingon man sa ilang mga katungod niini.
BAHIN 39 – Kamandoan – Ang NCIP mopanalipod ug mopataas sa interes ug kaayohan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad nga may pagtamud sa ilahang mg tinohoan, kinaandan, tradisyon ug institusyon.
BAHIN 40- KOMPOSISYON – Ang NCIP usa ka independenteng ahensiya ilalum sa Buhatan sa Presidente sa Pilipinas ug pagalangkuban sa pito (7) ka mga Commissioners nga sakop sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, usa (1) niini maoy mamahimong pamuno (Chairperson) ang mga Commissioners itudlo sa Presidente sa Pilipinas pinasubay sa listahan sa rekomendasyon nga gipasaka sa tiunay nga mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad; Kon nga ang pito ka mga Commsioners itudlo nga tuyo gikan sa mosunod nga mga ethnographic areas; Rehiyon 1 ug ang Cordilleras; Rehiyon 11 , ang ubang lugar sa Luzon; mga pulo nga sama sa Mindoro, Palawan, Romblon, Panay ug ubang lugar sa Visayas; Northern ug Western Mindanao, Southern ug Eastern Mindanao, ug Central Mindanao: kon nga sa labing menos duha (2) sa pito ka mga commissioners kinahanglang babaye.
BAHIN 41 - Kwalipikasyon, tagal sweldo - ang pamuno (chairperson) ug ang unom (6) ka mga Commissioners kinahanglang natural nga natawong Pilipinhon maayong miembro sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad nga gisetipikohan sa iyahang tribu, adunay kasinatian sa lumadnong butang ug nga nagtarbaho sulod sa iyahang tribu, adunay kasinatian sa lumadnong butang ug nga nagtaarbaho sulod sa dili mokubos sa napulo (10) ka tuig sa usa ka katilingban sa Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug sa unsang ahensiya sa panggamhanan nga nahilambigit ngadto sa Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, kinahanglang dili mokubos sa 35 ang panuigon sa panahon sa pagtudlo, ug kinahanglang namatud-an nga matarong ug adunay integridad; kon , nga duha (2) sa pito ka mga Commissioners kinahanglang miembro sa Philippine Bar. Kon dugang niini, nga nag mga miembro sa NCIP maghupot ug katungdanan sulod sa tulo (3) ka tuig ug mahimong ipailalum sa pagtudlo usab (re-appointment) lang sa sunod nga termino: kon , dugang gihapon, nga walay tawo nga moserbisyo sa sobra sa duha (2) termino. Ang pagtudlo sa bisan unsang nabakante igapahigayon lamang sa wala nahuman (unexpired) nga termino sa nag-una ug sa walay kahigayunan nga ang miembro itudlo o ibutang sa temporaryo nga kapasidad. Kon, sa katapusan , nga ang namuno (chairperson) ug ang mga Commissioners adunay katungod sa suholan pinasubay sa Salary Standardization Law.
BAHIN 42 – Pagpahawa sa Pangantungdanan – Ang bisang kinsang miembro sa NCIP mahimong papahawaon gikan sa pangatungdanan sa Presidente, sa iyahang kaugalingnong inisyatiba o sumala sa rekomendasyon sa bisan kinsang lumadnong komunidad, bag-o mahuman ang iyang termino tungod sa hinungdan ug human ang pagpatuman subay sa saktong proseso nga gitakda sa balaod.
BAHIN 43- Pagtudlo sa mga Commissioners – Ang Presidente motudlo ug (7) ka mga Commissioners sa NCIP sulod sa nobenta (90) ka adlaw gikan sa pagpatuman niini nga akta.
BAHIN 44- Mga gahum ug katungdanan – Aron mapatuman ang iyahang mga mando, ang NCIP adunay mosunud nga mgagahum ug katungdanan:
a) moserbisyo isip nag-unang ahensiya sa panggamhanan asa ang mga Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad maka –kaplag sa suporta sa panggamhanan ug isip maoy agianan, asa ang maong mga suporta igahatag;
b) pagtoon ug pagtino sa kahimtang sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad lakip ang nagatunhay nga mga balaodnon ug palisiya aron maoy mapahigayon sa ilang papel sa nasudnong kalamboan;
c) Paghan-ay ug mopatuman sa mga palisiya, plano, programa ug proyekto alang sa pang-ekonomiya, katilingbanon ug kulturanhong kalamboan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ug sa pagtan-aw sa pag-implementa niini;
d) Pagpangayo ug pagpangita sa mga serbisyo ug suporta sa mga eksperto gikan sa mga ahensiya sa panggamhanan o paggamit sa mga pribadong eksperto ug consultants nga nakit-ang gikinahanglang alang sa pagkab-ot sa mga gitingoha.
e) Paghatag sa sertipiko sa titulo sa mga yutang kabilin;
f) Pinasubay sa gipatumang balaodnon, mosulod ngadto sa mga kontrata,kasabutan , tali sa panggobyerno o pribadong mga ahensiya , kon nakit-ang kinahanglanon , aron makab-ot ang mga tumong niini nga akta, ug ipailalum sa pagtugot sa Presidente, mobaton ug pautang gikan sa nagapahulam nga institusyon aron sa ipamuhunan sa mga prohekto.
g) Makigsabot aron makakaplag og pondo ug modawat sa mga hatag, donasyon, gasa ug kabtangan sa bisan unsang porma ug bisan asa gikan sa local o internasyonal, ilalum sa pagtugot sa Presdente sa Pilipinas, alang sa kaayohan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ug sa pagdumala sa ingon pinasubay sa mga termino niini; o sa pagkawala mga kondisyones, sa kahimtang nga mosubay, ngadto sa interes sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug sa mga ginapatumang balaodnon.
h) Mopahiluna sa mga programa ug prohektong pangkalamboan alang sa pagpauswag sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ug sa pagtan-aw sa pagpatuman niini;
i) Pagpatawag ug regular nga mga panagtigum ug asembliya sa mga Lumad aron sa pagbaton, pagtan-aw lakip na ang pagmugna ug mgapalisiya ug plano;
j) Motambag sa Presidente sa Pilipinas sa tanang butang mahitungod sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhnag Lumad ug pagpasa sulod sa saysenta ka adlaw pagkahuman sa matag tuig, sa pahayag mahitungod sa iyahang operasyon ug mga nakab-ot;
k) Pagpasa ngadto sa kongreso sa nagakaigo nga lehislatibong plano lang sa pagpadangat sa mga palisiya niini nga akta;
l) Pag-andam ug pagpasa sa nagkaigong badyet ngadto sa Buhatan sa Presidente;
m) Paghatag og gitaganang sertipikasyon isip daang kondisyon (precondition) sa paghatag og permiso , renta, hatag o bisan unsang susamang awtoridad alang sa disposisyon, paggamit, pagdumala ug pagpahiluna sa bisan kinsang pribadong indibidwal, korporasyon o sa unsa mang ahensiya sa gobyerno, korporasyon subdibisyon niini sa bisang asang bahin sa yutang kabilin pinasubay sa pagkonsidera sa gikauyonang ( concensus) pag-uyon sa nahingtungdang Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad.
n) Paghimog desisyon sa tanang gipasakang apila gikan sa mga desisyon ug mando sa tanang kanhing buhatan nga sakop sa komisyon;
o) Pagmantala sa nagakaigong mga lagda ug regulasyon para sa implementasyon niini nga akta;
p) Paggamit sa maong mga gahum ug pangatungdanan o sa diektiba sa Presidente sa Republika sa Pilipinas,ug
q) Morepresenta sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad sa pilipinas sa tanang internasyonal nga mga komperensiya ug panagtigum nga nagahisgot mahitungod sa katawhang lumad ug uban pang hisgutanang may kalambigitan niini.
BAHIN 45 – Accessibility ug Transparency – base sa mga limitasyon nga mahimong gipadayag sa balaod o sa mga lagda ug regulasyon nga gimantala sumala dinhi, ang tanang opisyal nga talaan, mga dokumento ug papeles kalabot sa mga opisyal nga lihok, transaksiyon o desisyon , lakip na ang mga datos sa pagtoon (research) nga gigamit isip basehanan sa pagpalambo sa palisiya sa Komisyon kinahanglang abli ngadto sa publiko.
BAHIN 46 – Mga Buhatan sulod sa NCIP – Ang NCIP adunay mosunod nga mga buhatan nga responsible alang sa pagpatuman sa mga palisiya nga gilatid dinhi;
a. Ancestral Domains Office- ang Ancestral Domains Office responsible alang sa pagtino, paglatid (delineation) ug pag-ila sa mga yutang kabilin. Kini responsible gihapon sa pagdumala sa mga yutang kabilin pinasubay sa usa ka Master Plan ug ingon man sa pagpatuman sa Ancestral Domain Rights sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sama sa gipadayag sa Anib III niini nga akta. Kini usab mohatag, subay sa gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa nahingtungdanang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, sa sertipikasyon, bag-o ihatag ang unsa mang lisensiya , renta isip permiso alang sa eksplorasyon sa mga natural nga kahinguhaan nga maka-apekto sa interes sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad sa pagpanalipod sa teritoryal nga integridad sa tanang mga yutang kabilin. Kini usab mopatuman sa uban pang mga gimbuhaton kon makit-an sa komisyon ng kinahanglan;
b. Buhatan alang sa Palisiya , Pagplano ug pagtoon ( research) – ang buhatan alang sa Palisiya , pagplano, ug pagtoon (research) responsible alang sa pagmugna ug tukmang mga palisiya ug programa alang sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sama sa, apan dili limitado ngadto, sa kalamboan sa lima ka tuig nga Master Plan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad. Ang maong plano moagi ug proseso asa matag lima ka tuig, ang komisyon manglimbasug sa pagestudio sa plano og mohimog mga dugang/sumpay pinasubay sa nagabag-ong sistwasyon. Ang buhatan usab mopahigayon sa dokumentasyon sa naandang balaodnon ug momugna ug momintina sa usa ka sentro sa pagtoon (research center) nga maoy magsilbing tipiganan sa mga ethnographic nga mga impormasyon alang sa pagmonitor ,ebalwasyon ug pagmugna’g palisiya. Siya panggamhanan sa paghan-ay og haum nga lehislasyon nga makatabang sa mga Lumadnong komunidad/katawhang lumad;
c. Buhatan sa Edukasyon, Kultura ug Panglawas – ang Buhatan sa kultura, edukasyon ug panglawas responsible alang sa epektibong pagpatuman sa edukasyon, kulturanhong ug nalambigit nga mga katungod sumala sa gipadayag niini nga akta. Kini moabag, mopataas ug suporta sa mga pangkomunidad nga tulonghaan,m parehong pormal ug dili pormal , alang sa kaayohan sa local nga lumadnong komunidad, ilabi na sa mga lugar asa ang mga nagatunhay ng galamiton sa edukasyon dili arang sa panginahanglanon sa mga miembro sa lumadnong grupo. Kini mopasiugda ug mga programa alang sa libreng pagtungha ug uban pang katungod pang edukasyon alang sa benepisyaryong lumadnong komunidad /Katawhang lumad sa pagpakigduyog sa DECS ug sa Commission on Higher Education. Kini mopahiluna, subay sa gitaganang pondo, ug usa ka espesyal nga programa nga nagalakip sa pinolongan ug bokasyonal nga pagbansay, publikong kaayohan ug programang suporta ngadto sa pamilya ug ubang nahisubay nga mga hisgutanan
Kini usab motion sa mga lumadnong komunidad/katawhang lumad nga potensiyal nga mabansay ngadto sa propesyong panglawas ug moawhag ug moabag kanila ngadto sa tulunghaan pangmedesina, nursing, physical therapy ug ubang may kalambigitang mga kurso sa hisgutanang panglawas mg propesyon.
Sa katapusan, ang NCIP mopahimutang og representante sa matag nahisgutang buhatan nga maoy mopasiugda sa mga gimbuhaton ug mao usa ang modawat sa mga reklamo gikan sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad ug pagpahigayog aksiyon gikan sa hingtungdang ahensiya. Kini usab mo-monitor sa mga gimbuhaton sa National Museum ug uban pang susamang ahensiya sa panggamhanan nga gimugna alang sa pagdumala ug pagpreserba sa makasaysasayanon ug arkilohiyang ginama (artifacts) sa mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad ug responsible alang sa pagpatuman sa ubang gimbuhaton nga makit-an sa NCIP nga angayan ug nagakaigo;
Buhatan sa serbisyong Sosyo-Ekonomiya ug special Concerns – ang buhatan sa serbisyong sosyo-ekonomiya ug Special Concerns magasilbi isip usa ka buhatan asa ang NCIP makiglambigit sa nahingtungdan mga ahensiya sa panggamhanan ilahi na ang gisang-onan sa pagpatuman sa nagkalain-laing mga batakang serbisyo nga pangsosyo-ekonomiya, palisiya, plano ug mga programang maka-apekto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad aron maseguro nga ang susamang nahisgutan tarong ug direkta nilang matagamtaman. Kini usab responsible ngadto sa ubang mga gimbuhaton nga makit-an sa NCIP nga angayan ug nagakaigo;
d. Buhatan sa serbisyong sosyo-ekonomiya ug special concerns – kini nga buhatan magasilbi isip usa ka buhatan asa ang NCIP makiglambigit sa nahingtungdang ahensiya sa panggamhanan ilahi na ng gisang-onan sa pagpatuman sa nagkalain-laing mga batakang serbisyo nga pangsosyo-ekonomiya, palisiya, plano ug mga programang makaapekto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad aron maseguro nga ang susamang nahisgutan tarong ug direkta nilang matagamtaman. Kini usab responsible ngadto sa ubang mga gimbuhaton nga makit-an sa NCIP nga angayan ug nagakaigo;
e. Buhatan sa pagpahaum ug tawhanong Katungod – ang buhatan sa Pagpagahum ug tawhanong katungod moseguro nga ang katungod nga lumadnong sosyo-politikal, cultural ug pang-ekonomiya marespeto ug mailhan. Kini moseguro nga ang kapasidad ngadto sa mga mekanismo sa katukuran mapahimutang ug ang mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad magahinan sa matag oportunidad, kon ila kining pilion, sa pagsalmot sa tanang ang-ang sa paghimog desisyon. Kini usab moseguro nga idetermina sa NCIP, pinasubay sa nagatunhayng balaodnon, kalagdaan ug regulasyon, mapanalipdan ug mapataas;
f. Adminsitratibong Buhatan- ang administratibong Buhatan mopahiluna ngadto sa NCIP sa ekonomikanhon, arangan ug epektibong serbisyo kalabot sa empleyado, pinansiya, talaan, kagamitan, seguridad, mga sangkap ug may kalabutang mga serbisyo. Kini usab maoy modumala sa ancestral domain Fund;ug
g. Buhatang Panlegal – Kinahanglang adunay Buhatang Panlegal nga maoy motambag sa NCIP sa tanang legal nga hisgutanan kalabot sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug mamahimong responsible sa pagpahigayon ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ng mga legal nga suporta panahon sa litigasyon kalabot sa interes sa komunidad. Kini mopahigayon ug pangunang imbestigasyon pinasikad sa mga reklamong ipasaka sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad batok sa natural o huridical nga tawo nga gitohoang nakalapas sa mga katungod sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad. Base sa iyang mga mapamatud-an, kini mopahiluna sa pagpasaka ug nagakaigong legal o administratibong aksiyon ngadto sa NCIP.
BAHIN 47 - Ubang mga Buhatan – Ang NCIP adunay gahum sa pagmugna ug dugang mga buhatan kon matimono ang panginahanglan nga ipasubay sa mga gipatumang kalagdaan ug regulasyon.
BAHIN 48 – Rehiyonal ug Field Offices – Ang nagatunhay’ng rehiyonal ug field offices magapabiling nagalihok sa ilalum sa gipakusog nga organisasyonal nga struktura sa NCIP. Ang ubang mga field offices paggamugnaon asa nakit-ang nagakaigo ug ang pagbutang sa mga empleyado I determina sa NCIP: Kon , nga sa mga probinsiya asa adunay mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad apan walay field offices, and NCIP mopatukod ug mga field offices sa mga probinsiya.
Bahin 49 Buhatan sa Executive Director – ANG NCIP momugna sa Buhatan sa Executive Director nga magasilbing iyahang Secretariat. Ang buhatan pagapangolohan sa usa ka Executive Director nga itudlo sa Presidente sa Republika sa Pilipinas subay sa rekomendasyon sa NCIP sa permanenteng basehan. Anga pagbutang og mga empleyado sa maong buhatan i-determina sa NCIP pinasubay sa nagatunhay ng mga kalagdaan ng regulasyon.
BAHIN 50 – Consultative Body – ang usa ka grupo/hugpong nga pagasakupan sa tradisyonal nga mga lideres, katigulangan ug mga representante sa sector sa kababayen-an ug kabatan-onan sa nagkadaiyang mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad pagatukoron sa NCIP sa matag karon ug unya aron pagtambag niini sa tanang butang kalabot sa mga problema, pangandoy ug interes sa mga Lumadnong komunidad / Katawhang Lumad.
ANIB VIII
PAGLATID (DELINEATION) UG PAG-ILA SA ANCESTRAL DOMAINS
BAHIN 51 – Paglatid (delineation) ug pag-ila sa Ancestral Domains. Kinaugalingong paglatid sa Ancestral Domains. Niini, ang mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad adunay pihong papel sa tanang mga gimbuhaton kalabot niini. Ang gisumpaang pamahayag (Sworn Statement) sa mga katigulangan mahitungod sa sangkad (scope) sa mga teritoryo ug mga gikasabutan /nahiusahan nga nahimo tali sa silingang mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad , kon aduna, mahinungdanon kayo sa pagdetrmina niini nga mga tradisyonal nga teritoryo. Ang panggamhanan mohimo ug mga nagakaigong lakang aron matino ang mga yuta asa ang mga nahingtungdan Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad tradisyonal nga naga okupa ug garantiya sa epektibong pagpanalipod sa ilahang mga katungod sa pagpanag-iya ug pahupot niini. Mopahigayon og mga lakang kalambigit sa tukmang kaso aron mabantayan ang katungod sa mga nanghingtungdan Lumadnong komunidad/katawhang Lumad NGADTO SA YUTA ASA DILI NA NILA EKSLUSIBONG GI-OKUPA, APAN DINHA NA SILA ADUNAY TRADISYONAL NGA DALAN ALANG SA ILANG PANGINABUHIAN UG MGA NAANDANG GIMBUHATON, PARTIKULAR KATONG MGA Lumadnong komunidad/Katawhang lumad nga nagapadayong nagbalhinbalhin (nomadic0 ug nagbalhin balhin’g lunang gitikad (shifting cultivators).
BAHIN 52- Proseso sa Paglatid (delineation) – Ang pagtino ug paglatid sa Ancestral Domains pagahimoon pinasubay sa mosunod nga mga pamaagi;
a. Mga Ancestral Domains nga nalatid (delineated) sa wala pa kining maong Akta – ang gipanglatid dinhi nga mga probisyon dili pwedeng gamiton ngadto sa mga Ancestral Domains /Lands nga human nang na delineate pinasubay sa DENR ADMINISTRATIVE No. 2, series of 1993, ni sa mga ancestral lands ug domains nga na delineate ilalum sa ubang pangkomunidad nga ancestral domain program sa wala pa napasa kini nga balaodnon. Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad asa ang mga ancestral lands/domains opisyal na nga nadelienate saw la pa napasa kini nga balaodnon mahimong mo-apply alang sa pag-issue sa Certificate of Ancestral Domain Title sa ilahang luna nga dili na moagi sa proseso nga gilatid sunod niini;
b. Petisyon alang sa delineation – Ang proseso sa pagdelienate sa usa ka spesipikong utlanan mahimong ipahigayon sa NCIP nga adunay pagtugot sa nanghingtungdang mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad , o pinaagi sa usa ka petisyon alang sa delineation nga ipasaka ngadto sa NCIP, sa tanang miembro sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad.
c. Delineation Proper – Ang opisyal nga delineation sa mga utlanan sa Ancestral Domains lakip na ang ihap sa tanang miembro sa komunidad niini, gilayon nga ipahigayon sa Ancestral Domains Office sa panahon sa pagpasaka sa aplikasyon sa nahingtungdang mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad. Ang delineation pagahimoon sa pakiglambigit sa hingtungdan komunidad ug sa tanang kahigayonan ilakip ang matinud-anong pagsalmot ug partisipasyon sa mga miembro sa hingtungdang komunidad.
d. Gikinahanglang kalig-onan (proof required) – ang mga kalig-onan ngadto sa Ancestral Domain claims magalakip sa testimonya sa mga katigulangan ug sa komunidad nga nailalum sa pagpanumpa (under oath) ug ubang mga dokumento nga derekta o dili derekta nga nagapamatood sa pagpanag-iya ug pag-okupa sa maong luna sukad pa sa panglabay ng mga kapanahonan sa maong mga Lumadnong Komunidad /Katawhnag Lumad ilalum sa konsepto sa pagpanag-iya bisan asa sa usa niining tinood nga mga dokumento:
1. Sinulat nga mga saysay (account) mahitungod sa mga kostumbre ug tradisyon sa mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad;
2. Sinulat nga mga saysay mahitungod sa politikanhong struktura ug institusyon sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad;
3. Mga hulagway (pictures0 nga nagapakita sa dugay na nga pag-okupa sama sa mga karaang pagpalambo,lubnganan,sagradong mga luna ug karaang mga balangay (villages);
4. Mga makasaysayanong saysay,lakip na ang mga kasabutan ug nahiusahan mahitungod sa mga utlanan nga gisudlan ngadto sa mga hingtungdang Lumadnong komunidad/katawhang lumad tali s ubang mga lumadnong komunidad/katawhang lumad;
5. Survey plans ug sketch nga mga mapa;
6. antropolohiyang mga datus;
7. genealogical nga mga survey;
8. mga hulagway ug klarong mga kasaysayan sa tradisyonal nga mga mohon/timaan sa mga utlanan sama sa mga bukid,kasubaan,kasapaan,tgaytay,kabuntoran,hinagdang mga yuta 9terraces) ug uban pa;ug
9. Sinulat nga mga pangalan ug lugar nga gikuha gikan sa natibong pinolongan sa komunidad.
10. Pag-andam sa mga mapa – Base sa maon mga imbestigasyon ug sa mga nakit-ang kamatooran niini, ang ancestral Domains Office sa NCIP moandam sa perimeter map, kumpleto nga adunay teknikal na deskripsiyons ug usa ka description sa natural nga dagway ug mga mahun, timaan sa utlanan nga nahisulod nganha;
11. Report mahitungod sa imbestigasyon ug uban pang mga dokumento – usa sa kumpletong kopya sa naunang pag-ihap 9preliminary census) ug report mahitungod sa imbestigasyon ang andamon sa ancestral Domains Office sa NCIP;
12. Notisya ug Publikasyon – usa sa kopya sa matag dokumento, lakip na ang paghubit (translation)ngadto sa natibong pinolongan sa nahingtyungdang mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ang ipapilit sa mga lugar nga kasagarang daghang tawo sulod sa dili mokulang sa kinse (15)ka adlaw. Usa ka kopya sa dokumento ang usab ipapilit ngadto sa local, probinsiyal ug rehiyonal nga mga buhatan sa NCIP, ug iga publisar sa usa ka mantalaan nga adunay kasagarang sirkulasyon kausa sa matag semana gikan sa duha (2) ka sunod-sunod nga mga semana aron makahigayon ang ubang claimants sa pagpasaka og petisyon ngadto sa sulod (150 kinse ka adlaw gikan sa petsa sa maong publikasyon: Kon, nga ang mga lugar nga walay mantalaan nga nagasirkular, ang pagpalanog sa estasyon sa radio usa ka balidong ipuli: Kon, dugang pa; nga ang pagpapilit igo na lamang kon pulos walay mantalaan ug estasyon sa radio sa maong lugar.
13. Endorsement ngadto sa NCIP – Sulod sa kinse ka adlaw gikan sa publikasyon ug sa proseso sa pag inspeksiyon , ang ancestral domains office moandam sa report ngadto sa NCIp nga nagaendosar sa paborableng aksiyon sa claim nga nakit-ang adunay klarong kalig-onan. Bisan pa niana, kon ang mga kalig-onan nakitang dili supisiyente. Ang ancestral domains Offices mohatag sa aplikante og igong pahibalo, hinatagn sa kopya ang tanang hingtungdan asa nahipatik ang mga hinungdan sa pagdumili. Ang pagdumili mahimong i-apila ngadto sa NCIP. Kon, dugang pa, nga sa mga kaso asa adunay nanagbanging claims sulod sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad sa hisgutang mga utlanan sa ancestral domain claims, ang ancestral somains office mopahigayon ngadto sa duha ka nanagbanging partidos sa pagtigum ug abagan sila sa pagpalugwa ug pangunang resolusyon mahitungod sa komplikto, nga walay pinihigan ngadto sa tumang pantino pinasubay sa mosunod nga bahin;
14. Turn-over sa mga Luna sulod sa Ancestral domains nga gidumalahan sa ubang ahensiya sa Gobyerno – Ang pamuno (chairperson) sa NCIP mocertify nga ang luna nga nahisakpan usa ka ancestral domain. Ang mga sekretaryo sa Department of Agrarian Reform, Department of Environment and Natural Resources, Department of Interior and Local Government, ug sa Department of Justice, ang Commissioner sa National Development Corporation ug uban pang mga ahensiya sa gobeyrno nga naga-angkon og huridiksiyon sa maong luna pagabalhi-on sa nahingtungdan. Ang maong pahibalo mo terminate sa tanang basehanag legal alang sa hurisdiksiyon nga kanhing giangkon;
15. Pag-issue sa CADT – ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad asa ang ilang Ancestral Domains opisyal nga na delineate og nation sa NCIP pagahatagan sa mga ngalan sa hingtungdang komunidad, lakip ang listahan sa tanang nailhan sumala sa pag-ihap (census) ; ug
16. Rehistrasyon sa CADT – ang NCIP morehistro sa gi-issue nga mga sertipiko sa ancestral ug napihong mga titulo ug sertipiko sa titulo sa ancestral lands sa Register of Deeds sa lugar asa ang luna nahimutang.
BAHIN 53- Pagtino , Pagdelienate ug Certification sa Ancestral Lands –
a. Ang pagpang apod-apod sa mga yuta sulod sa ancestral domain ngadto sa mga indibidwal o lumadnong grupo (pamilya or clan) nga mga claimants ipabilin na lamang ngadto sa mga hingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa pagdesisyon pinasubay sa ilahang mga kostumbre ug tradisyon;
b. Ang mga indibidwal ug lumadnong grupo nga mga claimants sa ancestral lands nga wala diha sa sulod sa ancestral lands, mahimong mapahigayon ang opisyal nga pagtino sa ilahang claims pinaagi sa pag-file ug mga aplikasyon para sa pagtino ug delineation sa ilahang claims ngadto sa Ancestral Domains Office. Ang usa ka indibidwal o inila nga pamuno sa usa ka pamilya sa clan mahimong mo-file sa maong aplikasyon alang sa iyang kaugalingon o sa ngalan sa iyahang pamilya o clan, sa tinagsa;
c. Ang mga kalig-onan sa maong claims paga-ubanan sa application form nga magalakip sa gisumpaang testimonya sa mga tigulang sa komunidad ug uban pang mga dokumento nga direkta o dili direktang nagapamatood sa pagpanag-iya o okupasyon sa mga luna sukad pa sa naglabay ng mga panahon sa indibidwal o grupong claimants pinasubay sa konsepto sa pagpanag-iya sa bisan ug asa sa mga tinuod nga dokumentong gilatid sa bahin 52 (d) niini nga akta, lakip na ang mga tax declarations ug mga kalig-onan sa pagbayad sa mga buhis;
d. Ang ancestral Domain Office mo-require gikan sa matag ancestral claimant sa pagpasasa uban pang mga dokumento. Gipanumpaang pamahayag ug mga susamang butang, , nga sa iyahang pagtan-aw, makahatag katin-awan ngadto sa pagka matood sa mga unod sa aplikasyon/claim;
e. Sa pagkadawat sa aplikasyon alang sa delieanation ug pag-ila sa ancestral land claims, and ancestral domains office mopahigayon sa pagpublisar sa aplikasyon ug usa ka kopya sa matag dokumento nga gihatag lakip na ng hinubit translated ngadto sa natibong pinolongan sa mga hingtungdang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ngadto sa natibong pinolongan sa mga hingtungdang lumadnong komunidad/katawhang Lumad ngadto sa mga prominenteng dapit sa maong lugar sulod sa dili mokubos sa kinse ka adlaw. Usa ka kopya sa dokumento ang usab ipapilit ngadto sa local, probinsiyal ug rehiyonal nga mga buhatan sa NCIP, ug iga publisar sa usa ka mantalaan nga adunay kasagarang sirkulasyon kausa sa matag semana gikan sa duha (2) ka sunod sunod nga mga semana aron makahigayon ang ubang claimants sa pagpasasaka ug petisyon ngadto sa sulod sa kinse ka adlaw gikan sa petsa sa maong publikasyon. Kon angmga lugar nga walay mantalaan nga nagasirkular , ang pagpalanog sa estasyon sa radio usa ka balidong ipuli; kon dugang pa, nga ang pagpilit igo na lamang kon pulos walay mantalaan ug estasyon sa radio sa maong lugar.
f. Kinse ka adlaw human sa publikasyon, ang ancestral domain office mo-imbestiga ug mo-inspect sa matag aplikasyon, ug kon mamatud-an nga mapahanungdanon , mopahigayon ug usa ka parcellary survey sa maong luna nga giangkon. Ang Ancestral Domains Office modumili sa pagdawat sa bisan unsang claim nga nakit-ang tataw nga mini o dili tinuod human inspeksiyon ug pagpamatood. Sa mga kaso sa pagdumili sa pagdawat, ang Ancestral domains office mohataga sa aplikante og igong pahibalo, hinatagan sa kopya ang tanang hingtungdan, asa nahipatik ang hingtungdan sa pagdumili. Ang pagdumili mahimong i-apila ngadto sa NCIP. Sa mga kaso asa adunay nanagbanging claims sulod sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad sa hisgutanang mga utlanan sa ancestral domain claims, ang ancestral domains office mopahigayon ngadto sa duha ka nanagbanging partidos sa pagtigum ug abagan sila sa pagpalugwa ug pangunang resolusyon mahitungod sa komplikto,nga walay pinihigan ngadto sa tumang pagtino pinasubay sa bahin 62 niini nga akta. Sa tanang mga paga-again sa pagtino pinasubay sa bahin 62 niini nga akta. Sa tanang mga paga-again sa pagtino ug delineation sa ancestral lands nga dinhi niini nalatid ang director of lands morepresenta sa interes sa Republika sa pilipinas; ug
g. Ang Ancestral Domains Office moandam ug mopasa og report sa matag aplikasyon nga gisurvey ug gidelienate ngadto sa NCIP, nga sa iyahang bahin, movaluate sa report nga gipasa. Kon makit-an sa NCIP nga ang maong lain dunay igong kamatooran, siya maga-issue sa certificate of ancestral lang nga naga-deklara ug nagapamatood sa claim sa matag-indibidwal o grupo 9pamilya o clan0 nga claimant sa maong ancestral lands.
BAHIN 54 – Mini nga mga claims – Ang Ancestral Domain Office mahimo nga diha sa sinulat nga request gikan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, moreview sa ngatunhay’ng claims nga napamatud-ang mini nga nakuha sa bisan kang kinsang tawo o komunidad. Ang bisang unsang claim nga mapamatod-ang mini nga naangkon, ug nahatag ngadto , sa kang kinsang tawo o komunidad paga kanselahon sa NCIP human sa igong pahibalo ug pagdungog sa tanang hingtungdang partidos.
BAHIN 55. Communal Rights – pinasubay sa bahin 55 niini, ang tanang luna sulod sa ancestral domains , nadelienate ba o wala, pakaingnon nga gipanag-iyahan sa komunidad; kon, nga ang communal right ilalum niini nga akta dili malain sa pagsabot isip co-ownership nga gilatid sa Republic Act No. 386 o giila nga New Civil Code.
BAHIN 56 – Nagatunhay ng Property Rights Regimes – Ang katungod sa pagpanagiya sulod sa ancestral domains nga nagatunhay na ug natugyan na sa pagpatuman niini nga akta, paga-ilhon ug respetohon.
Bahin 57 - Ang natural nga mga Kahinguhaan sulod sa Ancestral Domains – Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay prayoridad nga katungod sa pag-ani , pagkuha, pagpalambo o paggamit sa bisang unsang natural nga kahinguhaan sulod sa ancestral domains.. Ang usa ka dili miembro sa mga hingtungdan Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad mahimong tugutan sa pagsalmot sa pagpalambo ug paggamit sa mga natural nga kahinguhaan sulod sa panahon, nga dili molapas sa 25 ka tuig, Kon, nga usa ka pormal nga kasabutang sinulat ang pagasudlan kauban sa hingtungdang Lumadnong komunidad/katawhang lumad o sa komunidad, pinasubay sa ilahang kaugalingong proseso sa paghimog desisyon, motugot sa maong operasyon: Kon, sa katapusan, nga ang NCIP mopahigayon sa iyang mga katungod sa pagbisita (visitorial powers) ug paghimog tukmang lakang aron mapanalipdan ang mga katungod sa mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ilalum sa mao gihapon nga kasabutan.
BAHIn 58 - Pagkonsidera sa kinaiyahan – Ang Ancestral domains , o sa mga parte niini, nga makit-ang nanginahanglan alang sa iyang kritikal nga watersheds, magroves, puy-anan sa mga ihalas nga kahayopan, kalasangan, protektadong mga luna, kakahoyan o mga lunang gitamnan pag-usab sa mga kahoy, bases sa pagdetermina sa tukmang ahensiya inubanan sa hingtungdang mga Lumadnong Komunidad/.Katawhang Lumad paga-alimahan, dumalahan ug palamboon alang sa maong mga katoyoan. Ang hingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad pagahatagan sa responsibilidad sa pag-alima, pagpalambo, pagpanalipod ug pagkonserba sa maong mga luna inubanan sa tuman ug epektibong pag-abag sa mga ahensiya sa panggamhanan. Kon ang lumadnong komunidad / katawhang lumad modesisyon sa pagbalhin sa responsibilidad sa maong mga luna, kinahanglan nga ang desisyon isulat. Ang pagkonsente sa Lumadnong komunidad/katawhang Lumad kinahanglang makab-ot pinasubay sa iyahang naandang mga balaod-non nga walay pagpihig ngadto sa mga batakang gikinahanglan sa mga nagatunhay ng balaod sa gawasnon ug pinahibalong pagkonsente (free and prior informed consent) Kon, nga ang pagbalhin temporaryo lamang ug sa gihapon mabalik ngadto sa mga Lumadnong komunidad /katawhang Lumad pinaagi sa mga programang technology transfer. Kon, dugang niini, nga walay lumadnong komunidad / Katawhang Lumad ang madislokar o mabalhin tungod sa katoyoan nga gilatid niini nga bahin nga walay sinulat nga pagkonsente sa mga espesipikong tawo nga awtorisadong mohatag sa pagkonsente.
Bahin 59 - Certification of Precondition – Ang tanang departamento ug ubang mga ahensiya sa gobyerno kinahanglan karon, nga estriktong paga-dilian sa pag-issue renew o paghatag ug bisang unsang konsesyon, lisensiya o pahulam, o sa pagsulod ngadto sa bisan unsang kasabutan sa production-sharing, nga walay daang, seertipikasyon gikan sa NCIP nga ang apektadong luna wala nagalagpas ngadto sa bisan asang ancestral domain, ang maong sertipikasyon maghatag lamang human sa usa ka pag-imbestiga didto gayud sa nahisgutang luna nga apektado nga pagadumalahan sa Ancestral Domains Office: Kon, nga walay sertipikasyon nga ihatag sa NCIP kon walay gawasnon ug pinahibalong sinulat nga pagkonsente ( free and prior informed consent) sa hingtungdang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad) Kon dugang niini, nga walay departamento , ahensiya sa panggamhanan, korporasyon gipanagiyahan o gidumala sa panggamhanan (government-owned and controlled corporation) nga mohatag ug bag-ong konsesyon, lisensiya, pahulam o kasabutan sa production sharing samtang adunay pending nga aplikasyon alang sa CADT. Kon dugang pa, nga ang Lumadnong Komunidad /katawhang Lumad adunay katungod sa pagpugong o pagpaundang, pinasubay niini nga akta sa bisan unsang prohekto nga wala nakatuman sa mga requirement niini nga proseso sa konsultasyon.
Bahin 60 - Exemption gikan sa mga Buhisan – ang tanang kayutaan nga sertipikadong ancestral domains gawasnon gikan sa real property nga mga buluhisan, espesyal nga mga bayranan, ug uban pang porma sa pagpaningil gaws nga kon ang maong parte sa ancestral domain ginagamit alang sa usa ka dinagku (large-scale) nga pagpanguma, commercial forest plantation ug pamuy-anan (residential) nga katoyoan o pagpatitulo sa mga pribadong tawo; kon, nga ang tanang pagpaningil pagagamiton alang sa pagpahigayon og mga kalamboan ug kauswagan sa ancestral domains.
BAHIN 61 – Temporaryong requisition Powers – sa dili pa maestablisar ang pang-institusyon nga kapasida sa pagsurvey (institutional surveying capacity) asa kini epektibong makapatuman sa iyang mga mando, apan sa dili mokabat sa sobra sa tulo 930 ka tuig human sa iyang pagkamugna , ang NCIP awtorisado sa paghangyo sa survey teams sa DENR lakip pa sa ubang adunay kapasidad nga pribadong survey team, pinaagi sa usa ka Memorandum of Agreement (MOA) sa pagdelienate sa mga utlanan sa Ancestral Domains. Ang sekretaryo sa DENR modawat sa maong hangyo sulod sa usa (1) ka bulan human kini napasa: Kon, nga sa Memorandum of Agreement magalakip ang mga probisyon alang sa pagbalhin sa maong teknolohiya (technology transfer) ngadto sa NCIP.
BAHIN 62 – Pagresolba sa mga Bangi – Sa mga kaso nga adunay nanaghanging interes, asa adunay mga sukwahing claims sulod sa ancestral domains nga nadelienate sa survey plan, ug dili gayod maresolba , and NCIP modungog ug modesisyon, human mapahibalo ang mga tukmang partidos, sa mga lantugi nga nagasumikad gikan sa delineation sa maong ancestral domains: Kon, ngakon ang panagbangi tali sa ug/sulod sa mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad mahitungod sa tradisyonal nga mga utlanan sa ilang nagkadaiyang ancestral domains, ang pagasundon mao ang mga kinaandang proseso. Ang NCIP mopalugwa ug mga igong kalagdaan ug reguilasyon aron sa pagpatuman sa iyahang adjudicatory nga gimbuhaton: Kon, dugang niini, nga ang bisang unsang desisyon, mando , pagtugyan o hukom sa NCIP ngadto sa mga bangi sa bisan asang ancestral domain o sa bisan unsang butang nga may kalabotan sa aplikasyon, implementasyon, pagpatuman ug interpretasyon niini nga akta mahimong pagadalhon alang sa petisyon para Review ngadto sa Court of Appeal sulod sa kinse (15) ka adlaw gikan nadawat ang kopya niini.
BAHIN 63 – Applicable nga mga Balaodnon - Ang mga naandang balaodnon, tradisyon o kinaandan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ngadto sa yuta asa nanukad ang mga bangi igapatuman , una, pinasubay sa pagrespeto sa property rights, pag-angkon ug pagpanag-iya, panulondon nga pagpuli, ug settlement sa mga bangi sa yuta. Ang bisan unsang pagduha-duha o pagka dili tin-aw sa aplikasyon ug intepretasyon sa mga balaod paga-resolbahan pabor ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad.
BAHIN 64 - Remedial Measures – Ang expropriation usa ka pamaagi sa pagbakwi sa kabtangan nga mahimong bayran o dili bayran maoy mahimong sangputanan sa pagresolba sa mga bangi sa interes pinasubay sa prinsipyo nga kaayohan alang sa kadaghanan “ common good”. Ang NCIP mopahigayon og tukmang legal nga aksyon alang sa pagkansela sa mga opisyal na nga nadokumentong titulo nga nakuha sa supak sa balaod nga pamaagi: Kon, ang maong pagpahigayon moseguro sa mga katungod sa mga nanaghupot, sa saktong pagtoo, pagarespetohon: Kon, dugang pa, nga ang aksiyon sa pagkansela igapahigayon sulod sa duha (2) ka tuig human ipatuman kini nga akta: Kon, sa katapusan, nga ang aksiyon sa pag-uli, pag-usab mahisulod sa napulo (10) ka tuig pinasubay sa ginapatumang mga balaod.
ANIB IX
GAHUM UG MGA PAMAAGI SA PAGPATUMAN SA MGA KATUNGOD
BAHIN 65 - Pagkalabaw (primacy) sa mga Nabatasang Balaod ug Kinaandan – Kon may mga lantugi ng motumaw sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad, ang mga nabatasang balaod ug kinaandan maoy paga-gamiton aron pagsulbad sa maong mga lantugi.
BAHIN 66 – GAHUM SA NCIP – Ang NCIP, pinaagi sa iyang mga rehiyonal nga buhatan, dunay gahum sa tanang panaglantugi mahitungod sa pag-angkon (claims) nga nahilakip sa mga katungod sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad; kon, bisan pa, nga walay panaglantuging pagadalhon ngadto sa NCIP kon dili natukib sa matag partido ang tanang remedyo nga gilatid ilalum sa mga nabalasang balaodnon. Alang niining katuyoan, usa ka sertipikasyon ang kinahanglang ipagula sa mga Council of Elders/Leaders nga misalmot sa pagsulay nga mapahiluna ang panaglantugi ug ang maong kahimtang wala masulbad. Ang maong sertipikasyon mamahimong kondisyon una sa pagpatala sa usa ka petisyon ngadto sa NCIP.
BAHIN 67 – Mga pagdangup (appeals) ngadto sa Court of Appeals – Ang mga desisyon sa NCIP mahimong idangup ngadto sa Court of Appeals pinaagi sa usa petisyon alang sa pagrepaso (review).
BAHIN 68 – Pagpatuman sa mga desisyon, pagtugyan (award) , mando – diha sa pagkahuman sa gitaganang panahon nga gilatid niining Akta ug walay pagdangup (appeal) nga natuman sa bisan asang partidos , ang Hearing Officersa NCIP, sa iyang kaugalingon inisyatiba o diha sa pagsasaka (motion) sa nagmalampusong partido, magapagula sa sugo sa pagpatuman (writ of execution) nga nagamando sa Sheriff o sa usa ka takdong opisyal sa pagpatuman sa mga pinal nga desisyon, mando o pagtugyan (awards ) sa Regional Hearing Officers sa NCIP.
BAHIN 69 Quasi-Judicial nga mga Gahum sa NCIP – Ang NCIP adunay gahum ug awtoridad:
a) pagmantala sa mga lagda ug regulasyon nga naga gahum sa pag bista (hearing) ug paghan-ay sa mga kasong gipasaka niaadto lakip na atong may kalabutan sa iyahang internal nga katungdanan ug sa maong mga lagda ug regulasyon nga gikinahanglan aron sa pagpadangat sa m,ga katoyoan niini nga akta;
b) Pagdawat sa mga panumpa (administer oaths) pagpatawag (summon) ngadto sa mga partidos nga may kontrobersiya, pagpagula sa mga tawag sa hukmanan (subpoenas) nga nagatakda sa pagtambong ug paghatag testimonya sa mga saksi o paggama sama sa mga libro, papeles, kontrata, listahan, gikasabutan ug uban pang mga dokumento nga adunay susamang kinaiya nga mahimong materyales alang sa usa ka makiangayong pagdetermina sa mga butang nga ginapa ilalum sa imbestigasyon o pagbisita nga ginapatuman pagsunod niini nga akta;
c) Paghupot sa bisan kinsang tawong nakasala,direkta o dili direkta, ug pagpahimutang sa nagakaigong penalidad tungod niini; ug
d) Pagbaod sa bisan unsa o sa tanang kalihokan nga nahilambigit o nagasumikad sa bisan unsang kaso nga anaa (pending) kanhi niini, kon dili gihawiran diha dayon, nga maoy kaingnan sa bug-at o dili mahulipang kadaut ngadto sa bisan asang partidos sa kaso o grabeng maka-apekto sa katilingbanon o pang ekonomiyang panglimbasog.
BAHIN 70 – Walay mandong Pagpahunong o Preliminary Injunction- Walay ubos nga korte sa Pilipinas ang adunay hurisdiksiyon sa pagpagula ug bisan unsang mando o pagpugong o sugo sa preliminary injunction batok sa NCIP o sa bisan asa nga awtorisado ug gitudlong mga buhatan niini na sa bisan unsang kaso, bangi o kontrobersiya nga nagasumikad gikan, gikinahanglanon ngadto, o interpretasyon niini nga akta ug uban pang mga may kalabutang balaodnon pinasubay ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad ug sa mga yutang kabilin.
ANIB X
PONDO ALANG SA ANCESTRAL DOMAINS
BAHIN 71 – Pondo lanag sa Ancestral Domains – Adunay pagahimoong espesyal nga pondo , nga paga-ilhong Ancestral Domain Fund, nga adunay inisyal nga kantidad nga mkabat sa one Hundred Thirty Million pesos (P130,000,000) nga molakip sa pagbayad sa mga inilog nga kayutaan, pagbatbat (delienation) ug pagpalambo sa mga yutang kabilin. Laing kantidad ang igahin nga mokabat sa Fifty Million Pesos (P50,000,000) nga maga gikan sa kinatibuk-ang kita sa Philippine Charity Sweepstakes Office (PCSO) gikan sa sa lotto operation niini. Laing ten million pesos (P10,000,000) ang maga gikan ssa kinatibuk-ang receipt sa travel tax sa somusunod nga tuig, ang pondo sa Social reform council nga gigahin alang sa pagsurvey ug pagbatbat (delineation0 sa mga yutang kabilin, u gang uban pang mga kagikanan nga makit-an sa gobyerno nga naga-kaangay. Human niini, ang maong kantidad ilakip sa tinuig nga General appropriations Act. Ang mga langyaw ingon man ang local nga mga pondo nga gipahigayon ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad pinaagi sa panggamhanan sa Pilipinas kinahanglang iagi ngadto sa NCIP. Ang NCIP mahimong mo-solicit ug modawat sa donasyon gasa ug mga hatag sa proma sa kontribusyon, ug ang maong mga donasyon gawasnon gikan sa tanang matang sa buhisan nga ginapatuman sa panggamhanan o sa bisan unsang politikanhong bahin o ahensiya sa panggamhanan.
ANIB XI
Mga PENALIDAD
Bahin 72 – Mga Kasilutang Lihok ug ikadapat nga mga penalidad – Bisan kinsang tawo nga makalapas sa bisan unsang probisyon niini nga Akta, sama sa , apan dili limitado ngadto sa, dili awtorisado ug/supak sa balaod nga pagsulod ngadto sa bisan asang mga yutang kabilin nga gilatid sa bahin 10, Anib III , o makalapas sa bisan unsang gidiling lihok nga gimando sa Bahin 21 ug 24, Anib V, bahin 33, Anib VI dinhi niini, pagasilutan pinasubay sa mga kinaandang balaodnon sa mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad: Kon, nga walay susamang penalidad nga mabangis, malaoton, o dili tawhanong silot; Kon, dugang pa, nga dili silot sa kamatayon o nanobrang bayad ang igapatuman. Kining probisyon walay pihigan ngadto sa katungod sa bisan kinsang Lumadnong Komunidad / katawhang lumad sa paggamit sa proteksiyon sa mga ginapatumang balaodnon. Sa bisan unsang kaso, bisan kinsang tawo nga makalapas sa mga probisyon niini nga akta, diha sa pagpahamtang ug sala (conviction), silutan sa pagkabilanggo og dili moubos sa siyam (9) ka bulan apan dili mosobra sa dose (12) ka tuig o penalidad nga dili mokubos sa One Hundred thousand pesos (P100,000) ni molapas sobra Five Hundred thousand pesos (P500,000) o ang duha ka nahisgutang mga penalidad ug pagkabilanggo base sa paghukom sa korte. Dugang niini, siya obligado sa pagbayad ngadto sa mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa bisan unsang kadaut sa naulahi isip resulta sa supak sa balaod nga lihok.
BAHIN 73 . Mga Tawong Hingtungdan sa Silot – Kon ang nakasala usa ka judicial person (grupo o asosasyon) ang tanang opisyales niini, apan dili limitado ngadto, sa iyahang presidente, manager o ulohan sa buhatan responsible sa ilang supak sa balaod nga gihimoan ug may kapangakoang sad-an (criminally liable) niini, dugang pa sa pagkansela s ilang sertipiko sa rehistrasyon ug lesinsiya. Kon, nga kon ang nakahimong salaud pampublikong opisyal, ang penalidad magalakip sa malungtarong (perpetual) diskwalipikasyon sa paghupot ug pangpublikong buhatan.
ANIB XII
PAGTAPO SA OFFICE OF NORTHERN CULTURAL COMMUNITIES (ONCC) UG SA OFFICE OF THR SOUTHERN CULTURAL COMMUNITIES (OSCC)
BAHIN 74 - Pagtapo sa ONCC ug OSCC – Ang Office of the Northern Cultural Communities (ONCC) ug ang Office of the Southern Cultural Communities (OSCC), nga gimugna ilalum sa Executive Order Nos. 122-b ug 122-C nga nagkasunod, pagatapoon isip organikong buhatan sa NCIP ug magadayon sa pagpangatungdanan ilalum sa gibag-o ug gipakusog nga mga struktura aron sa pagkab-ot sa mga tinguha sa NCIP: Kon, nga ang mga posisyon sa staff directors, Bureau Directors,Deputy Executive Directors ug Executive Directors, gawas sa mga posisyon sa Regional Directors paubos,, paga-walaon sa panahon sa pagpatuman niini nga Akta: Kon dugang niana, nga nag mga opisyal ug empleyado sa mga nawalang buhaton nga mahimong kwalipikado mahimong mo-apply alang pagtudlo usab sa NCIP ug mahimong hatagan ug unang katungod sa pagsulod ngadto sa mga bag-ong namugnang posisyon sa NCIP, pinasubay sa mga kwalipikasyon nga gitakda sa Placement Committee; kon, dugang pa, nga sa kaso asa usa ka lumad o dili lumad adunay susamang kwalipikasyon nga mo-apply sa susamang posisyon ang prayoridad igahatag sa naulahi. Ang mga opisyal ug empleyado nga paga-walaon isip resulta sa pagtapo sa ilang mga buhatan adunay katungod sa pagdawat ug bayad nga tumbas sa usa ug tunga (1 ½) ka bulan nga suweldo sa matag tuig nga mapadayonon ug maayong pagserbisyo nga gihimo o sa tumbas nga duol sa fraction niini nga paborable kanila sa basehanan sa pinakataas nga suweldong nadawat. Kon sila entitled na sa pag retire o gratuity sila adunay option sa pagpili sa maong retirement benefits o sa bayad nga gilatid dinhi. Ang mga opisyal ug empleyado nga motudlo pag-usab mo refund sa maong retirement benefits o bayad nga nadawat; Kon, sa katapusan, nga ang nadawat nga mga empleyado makaabot sa mga kwalipikasyon ug standards nga gitakda sa Civil Service ug sa Placement Committee mga gimugna dinhi.
BAHIN 75 - Transition Period – Ang ONCC/OSC adunay unom (6) ka bulan gikan sa pagpatuman niini nga akta asa sila maka pinalisa sa ilang mga gimbuhaton ug pagpahigayon ug pag-audit sa ilang mga pinansiya.
BAHIN 76 – Pagbalhin sa Assets/Properties – Ang tanang real ug personal assets nga gihatag ngadto o gipanag-iyahan sa, natapong mga buhatan nga nahisgutan ibalhin ngadto sa NCIP sa wala nay daghan pang pagpasabot, pagbalhin o panagsabot ug pagahuptan sa mao gihapong katoyoan sama sa paghupot sa kanhing mga buhatan; Kon, nga ang tanang kontrata, talaan dokumento nga may kalambigitan ngadto sa operasyon sa mga gitapong buhatan igabalhin ngadto sa NCIP, ang tanang mga kasabutan ug kontrata nga gisudlan sa mga gitapong buhatan magapadayong ipatuman gawas lamang kon giundang , giusab o gibag-o sa NCIP.
BAHIN 77 – Ang Placement Committee- Pinasubay sa mga lagda sa Government Reorganization , usa ka Placement Committee ang pagamugnaon sa NCIP, sa pakiglambigit sa Civil Sevice Commission, nga maoy moabag sa legal nga pagpili ug pagbutang sa mga empleyado aron nga ang pinaka maayong kwalipikado ug mas angayang mga tawo ang matudlo sa giorganiza pag-usab nga ahensiya. Ang Placement Committee pagalangkuban sa pito (7) ka mga Commissioners ug usa ka representante sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad gikan sa matag usa ug ikaduhang ang-ang sa asosasyon sa mga empleyado sa ONCC ug OSCC, Non Government Organizations (NGO’s) nga nagsilbi sa komunidad sa dili mokubus sa lima (5) ka tuig ug Peoples Organizations (POs) nga adunay dili mokubos sa lima (5) ka tuig nga paglihok. Sila pagagiyahan sa criteria of retention ug appointment nga iandam sa consultative Body ug sa mga nagakaigong civil service law.
ANIB XIII
Mga Pinal Nga Probisyon
Bahin 78 – Espesyal nga Probisyon- Ang siyudad sa Baguio magpabiling paga-gamhan sa iyahang charter ug ang tanang kayutaan nga giproklama isip kabahin sa iyahang townsite reservation magapabilin nga ingon niana hangtud nga ma reclassify pinaagi sa usa ka tukmang lehislayon: Kon, ang kanhing land rights ug mga titudo nga giila ug naangkon pinaagi sa judicial, adminsitratibo o ubang pag-angkon sa wala pa napatuman kini nga akta magapabiling balido; Kon , dugang niani, nga kining probisyon dili ma-apply ngadto sa ubang terroitoryo nga nahimong kabahin sa siyudad sa baguio human sa pagpatuman niini nga Akta.
Bahin 79 - Appropriations – Ang kantidad nga kinahanglanon sa pag-finance sa unang implementasyon niini nga akta i-charge ngadto sa appropriation niining tuiga sa ONCC ug OSCC. Pagkahuman niana, ang maong mga kantidad kon kinahanglanon alang sa iyang padayong implementasyon iapil sa tinuig nga General Appropriations Act.
BAHIN 80 – Implementing Rules and Regulations – Sulod sa Saysenta (60) ka adlaw dayon human sa pagtudlo , ang NCIP mopagawas sa nagakaigong mga kalagdaan ug regulasyon, pinaagi sa pagkonsulta sa mga komitiba sa National Cultural Communities sa balay sa mga representante ug sa senado alang sa epektibong pagpatuman niini nga Akta.
Bahin 81 – Saving Clause – Kini nga Akta dili bisan unsang pamaagi, moapekto nga sukwahi ngadto sa mga katungod ug benepisyo sa mga Lumadnong komunidad / Katawhang lumad ilalum sa ubang mga katiguman, rekomendasyon, international na panagsabot, nasudnong balaodnon, paghatag, pamuhisan ug kasabutan.
BAHIN 82 – Separability Clause – Sa mga kaso nga dunay bisan unsang probisyon niini nga akta o bisan unsang parte niini ang ideklarang wala nahisubay sa konstitusyon sa usa ka competent nga korte, ang ubang mga probisyon dili maapektuhan nga susama.
BAHIN 83 – Repealing Clause – Ang Presidential Decree No. 410, Executive Order Nos. 122-B ug 122-C ug ang ubang pang mga balaod , deskrito,mando, kalagdaan ug regulasyon nga mga kabahin ug wala nahisubay niini nga akta pinaagi niini gi-repeal na o gibag-o pinasubay niini.
BAHIN 84 – Effcetivity – kini nga Akta igapatuman kinse (15) ka adlaw human sa publikasyon sa official gazette o sa duha (2) ka mga mantalaan nga adunay nasudnong sirkulasyon.
________________________________________________________________________
Bisan pa sa kaniadtong mga panahon nga dili na mahinumduman, ang mga Tawhanong katungod sa mga Lumad ug ang mga lumulupyo wala gayod mahatagi ug igong pag-amuma ug pagtagad kon atong ikumpara sa ubang hugpo sa katilingban. Mao gani, sa laing bahin ang paggama sa Akta o balaod para sa katungod sa mga Lumad nahimutang nga usa ka dakong kalampusan ngadto sa mga pobre ug timawang grupo.
Apan, mawagtang ang bisansa maong Akta o balaod kon ang mga Lumad mismo wala masabti kon unsay buot ipasabot sa maong Akta.
Sa niining basihan, nagdesisyon ang komisyon para sa Tawhanong katungod (CHR) sa pagbatbat p paghubad ngadto sa Tagalog, Cebuano,ug Ilokano ang maong Akta sa tawhanong katungod sa mga Lumad, sa tabang sa PANLIPI, usa ka NGO, nga maoy naghatag ug pagtaggad sa mga butang na legal sa Tawhanong Katungod sa mga Lumad ug ang Komisyon ng Wikang Filipino.
Nanghinaut ang komisyon nga sa tabang sa mga GOs, Pos, NGOs, ang maong Akta para sa Tawhanong katungod sa mga Lumad, masunod nga dunay pagrespeto sa mga Lumad nga walay dapigan sa mga pamaaging makatarunganon o tarung..
Usa sa akta sa pag-ila, pagpanalipod ug pagpataaas sa katungod sa mga Lumadnong Kumonidad/ mga katawhang lumad, pagmugna sa usa ka nasudnong Komisyon alang sa mga katawhang lumad, pagtukod ug mga mekanismo sa pagpatuman, paggahin ug pondo alang niini, ug alang sa uban pang mga katuyoan.
Gihimong balaod sa Senado ug Balay sa mga Representante sa Pilipinas atol sa tigom;
ANIB 1
KINATIBUK-ANG MGA PAIGO UG MGA PRINSIPYO
BAHIN 1- Mubong Titulo – Kining maong akta pagailhon nga “Akta alang sa Katungod sa mga Katawhang Lumad sa 1997, The Indigenous People’s Right Act of 1997.
BAHIN 2 – Pamahayag sa lagdaan sa Panggamhanan – Ang Panggamhanan magaila ug magapataas sa tanang katungod sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad nga gipanganlan sa mosunod pinasubay sa bayanan sa batakang balaod:
a) Ang Panggamhanan magaila ug magapataas sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad / mga Katawhang Lumad pinasubay sa bayanan sa nasudnong panaghiusa ug kalamboan;
b) Ang panggamhanan magapanalipod sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/mga katawhang Lumad ngadto sa ilang mga yutang kabilin aron masiguro ang ilang pang ekonomiya, katilingbanon ug cultural nga kaayohan ug ingon man magaila sa pagkahaum sa mga lumadnong balaudnon nga nagapasakop sa katungod sa pagpanag-iya o relasyon sa pagtino sa pagpanag-iya sa yutang kabilin;
c) Ang Panggamhanan maga-ila, morespeto ug mopanalipod sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/mga mga katawhang lumad sa pagpreserba sa ilahang kultura, mga tradisyon ug mga katukuran. Ang Panggamhanan magatamud niini nga mga katungod ilabi na sa pagmugna ug mga nasudnong balaod ug mga palisiya;
d) Anga Panggamhanan maga-garantiya nga ang tanang mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad, lalake man o babaye, parehas nga makatagamtam sa tumid nga sukod sa tawhanong katungod ug kagawasan nga walay pagpihig o pinilian;
e) Ang panggamhnan magahimo ug mga lakang, inubanan sa hingtungdang mga Lumadnong Komunidad/nga Katawhang Lumad aron mapanalipdan ang ilang mga tawhanong katungod ug magarantiya ang pagrespeto sa ilang kulturanhong integridad, ug sa pagsiguro nga ang mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad/mga katwhang Lumad makabenepisyo nga managsama gikan sa mga katungod ug mga oportunidad nga gihatag sa nasudnong balaodnon ug mga regulasyon ngadto sa ubang mga membro sa populasyon; ug
f) Ang panggamhanan maga-ila sa iyahang mga obligasyon sa pagtubag pinaagi sa makusganong pagpadayag sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad alang sa kulturanhong integridad pinaagi sa pagseguro sa ilang partisipasyon sa direksyon sa edukasyon , panglawas, ug ingon sa uban pang mga serbisyo ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/mga katwhang Lumad aron mapatuman ang maong mga serbisyo nga haom ug motubag ngadto sa mga panginahanglan ug kagustuhan sa maong mga komunidad.
Pinaagi niini, ang Panggamhanan magamugna ug mopundar ug mga nagakaigong mekanismo aron ma enforce ug magarantiya ang katumanan niini nga mga katungod, mga pinasubay usab sa ilahan mga kostumbre, tradisyon”value” tinohoan, interes ug institutions ug sa pag adaptar ug pagpatuman ug mga pamaagi alang sa pagpanalipod sa ilahang katungod ngato sa ilang mga ancestral domains.
ANIB II
PAGTINO SA MGA TERMINO
BAHIN 3 – Pagtino sa mga Termino – Alang sa mga katoyoan niini nga akta ang mosunod nga mga termino magakahulugan sa:
a) Ancestral Domains – Pinasubay sa bahin 56 niini nga akta, nagatumbok kini sa tanang luna nga nahisakop ngadto sa Lumdnong Komunidad/mga Katawhang Lumad nga gilangkuban sa sulod niini, nga gihuptan ilalom sa angkon nga pagpanag-iya, giokupa o gihuptan sa mga Lumadnon Komunidad/mga Katawhang Lumad, nganha kanila o pinasubay sa ilahang katigulangan, komunal o indibidwal sukad pa sa nanglabay nga mga katuigan, ug mapadayunong ana hangtod sa kasamtangan gawas lamang kon kini nahunong tungod sa giyera, puwersa, (force majeure) o pagkatibulaag pinaagi sa pag[wersa , pagpanglimbong, gikawat o agig sangputanan sa mga proyekto sa panggamhanan o sa unsa mang boluntaryong pagpatigayon nga gisudlan sa Gobyerno ug pribadong mga indibidwal/mga korporasyon ug kinahanglanon aron maseguro ang ilang ekonomiya, katilingbanon ug cultural nga kaayohan. Kini nagalakip sa mga ancestral lands, kalasangan, pastohan, pamuy-anan, pang-agrikuturaug uban pang kayutaan nga indibidwal nga gipanag-iyahan bisan kon alienable ug disposable o sa laing bahin, hunting grounds, lubnganan , lugar alampuanan, mga katubigan, mineral ug ug uban pang natural nga mga kahinguhaan ug mga kayutaan nga dili na ekslusibong gi-okopa sa mga Lumadnong Komunidad/mga Katawhang Lumad, apan asa sila tradisyonal nga adunay katungod sa pagsulod sa ilang panginabuhi ug mga tradisyonal nga hilikoton, ilabi na sa mga utlanan sa panimalay ( homa ranges ) sa mga Lumadnong Komunidad/mga katawhang Lumad nga padayong nailhang tigbalhig panimuyo 9 nomadic ) ug nagbalhin balhin sa ilang gitikad nga mga luna ( sifting cultivators);
b) ANCESTRAL LANDS – pinasubay sa bahin 56 niini nga akta, nagatumbok kini sa mga yutang gi-okupa, gipanag-iya ug gigamit sa mga indibidwal, pamilya ug kaliwatan nga mga miembro a mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad sukad pa sa mga nanglabay na katuigan, nganha kanila o pinaagi sa mopuling kapamilya nga interasado ( predecessors –in-interest). Ilalum sa indibidual nga pag-angkon o sa tradisyunal nga pagpanag-iya sa grupo. Nga mapadayonon hangtod sa kasamtangan, gawas lamang kon kini naputol sa giyera, force majeure, o pagkatibulaag tungod sa puwersa, pagpangilad, pagkawat o agig hinungdan sa mga prohekto sa Panggamhanan ug uban pang mga boluntaryong pagpatigayon nga gisudlan ngadto sa Panggamhanan ug mga pribadong indibidwal/korporasyon, kalakip niini, apan dili limitado ngadto sa mga yutang pamuy-anan, kahumayan, pribadong kakahuyan, kaumahan, swidden farms ug mga loteng gitamnan sa mga kahoy ( tree lots);
c) SERTIPIKO SA ANCESTRAL DOMAIN ( CERTIFICATE OF ANCESTRAL DOMAIN) –nagapunting ngadto sa pormal nga titulo nga nagaila sa mga katungod sa pag-angkon ug pagpanag-iya sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang lumad latas sa ilang ancestral domains nga nation ug nalatid ( delineated) pinasubay sa balaod;
d) SERTIPIKO SA ANCESTRAL LANDS TITLE ( CERTIFICATE OF ANCESTRAL LAND TITLE) nagapunting ngadto sa pormal nga titulo nga nagaila sa mga katungod sa Lumadnong komunidad / katawhang lumad latas sa ilang mga ancestral lands;
e) COMMUNAL CLAIMS – nagapunting ngadto sa pag-angkon sa yuta, mga kahinguhaan ( resources) ug mga katungod alang niini, nga nahisakop ngadto sa tibook komunidad sulod sa gitakdang teritoryo;
f) KINABATASANG BALAODNON (CUSTOMARY LAWS) – nagapunting ngadto sa kahugpungan sa mga sinulat ug dili sinulat nga mga lagda, pamatasan, kostumbre ug naandan nga tradisyonal ug mapadayonong ginaila, gidawat ug ginapatuman sa nagkadaiyang mga Lumadnong komunidad / Katawhang lumad.
g) GAWASNON UG PINAHIBALONG PAGKONSENTE ( FREE AND PRIOR INFORMED CONSENT ) base sa paga gamitan dinhi niini nga akta, nagapasabot sa kauyunan (consensus) sa tanang miembro sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhan Lumad nga i-determina pinasubay sa ilang nagkadaiya nga batasang balaodnon ug giandan gawasnon gikan sa panggawas nga manipulasyon, panghilabot, pagpamugos ug nahuptan human nga tumang napadayag ang intension sa sangkad sa pagpanglimbasug pinasubay sa linihokan ug proseso nga masabtan sa tibook komunidad;
h) INDIGENOUS CULTURAL COMMUNITIES.INDIGENOUS PEOPPLES ( LUMADNONG KOMUNIDAD/KATAWHANG LUMAD – nagapunting ngadto sa grupo sa mga tawo o nation nga sila managsama (homogenous) pinaagi sa ilang mga pag-asoy o sinulat ( self-ascription) ug usab sa mga pag-asoy o pagsulat sa uban (ascription by others), nga mapadayonong nagapuyo isip organisadong komunidad nganha sa gikahiusahang inutlan ug natinong teritoryo, ug ubos sa pagpanag-iya ng naangkon sukad pa sa nanglabay na kapanahonan, naga-okupa, nanag-iya ug nagapanginabuhi sa maong mga teritoryo, nanag-ambit sa susamang pinulungan, kostumbre, tinohoan ug uban pang ilhanan sa kulturanhong panagwa o nga aduna pinaagi sa pagbatok sa politikanhon, sosyal ug kulturanhong pagsulod sa kolonisasyon, mga dili lumadnong relihiyon ug kultura nga nahimong may makasaysayanong kalainan gikan sa kadaghanan sa mga Pilipinhon. Ang mga Lumadnong Komunidad. Katawhang Lumad magalakip usab sa mga katawhan nga gitamud nga lumadnon base sa pag-asoy sa ilang pagus-os o pag-ubos gikan sa populasyon nga nahimuyo sa nasud, sa panahon sa pagpanakop o kolonisasyon, o sa panahon sa pagsulod sa mga dili lumadnong relihiyon ug kultura, o sa paglatid sa kasamtangang mga utlanan (boundaries) sa nasud, nga naghupot sa pipila sa ilang kaugalingong sosyal , pang-ekonomiya, kultural, ug mga politikanhong institusyon, apan nahimong napahawa gikan sa ilang tradisyonal na mga kayutaan o nahimong napahiluna pag-usab (re-settle) gawas sa ilang ancestral domain.
i) LUMADNONG POLITIKAL NGA ISTRUKTURA ( INDIGENOUS POLITICAL STRUCTURES) – nagapunting ngadto sa pang-organisasyon ug kulturanhong mga sistema sa pagpamuno , institusyon, relasyon, sulundan ug proseso sa paghimo ug desisyon ug partisipasyon, nga giila sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sama sa , apan dili limitado ngadto sa Konseho sa mga Katigulangan ( Council of Elders), Konseho sa mga Timuays ( Council of Timuays) Bodong Holders o bisan unsang hukmanan ( tribunals) o kapunungan nga adunay susamang kinaiya;
j) INDIVIDUAL CLAIMS- nagapunting ngadto sa pag-angkon sa yuta ug katungod niini nga nagabalhin ngadto sa mga indibidwal, pamilya ug kaliwatan lakip na, apan dili limitado sa, mga lunang pamuy-anan, kahumayan ug mga loteng gitamnan sa mga kahoy (tree lots);
k) NASUDNONG KOMISYON ALANG SA KATAWHANG LUMAD (NATIONAL COMMISSION ON INDIGENOUS PEOPLES (NCIP) – nagapunting ngadto sa buhatan nga gimugna ilalum niini nga akta, nga mailalum sa Buhatan sa Presidente sa Pilipinas, ug maoy mamahimong mag-uma nga ahensiya sa Panggamhanan nga responsable ngadto sa paghan-ay ug pag-implementa sa mga palisiya, plano ug programa sa pag-ila ug pagpataas sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad.
l) NETIBONG TITULO ( NATIVE TITLE) nagapunting ngadto sa dili pagdaug ( preconquest) nga mga katungod ngadto sa mga kayutaan asa, kon hinumduman balik sa mga nangaging kapanahonan, anaa na nailalum sa usa ka pag-angkong pribadong pagpanag-iya sa Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad ug ang pagka-publikong kayutaan niini maingon nga dili malalis nga gipakaingong anaa na daan sukad sa wala pa nahitabo ang pagpanakop sa mga Kastila;
m) NON-GOVERNMENT ORGANIZATION (NGO) nagapunting ngadto sa pribado,dili mapanapion (non-profit0 ug boluntaryong organisasyon nga daang gimugna alang sa paghatag sa nagkalain-laing serbisyo ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ug adunay lig-ong agi sa pagka epektibo ug madawat sa komunidad asa kini nagserbisyo;
n) ORGANISASYON SA KATAWHAN (PEOPLES ORGANIZATION) – nagapunting ngadto sa pribado, dili mapanapion ug boluntaryong organisasyon sa mga miembro sa usa ka Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad asa gidawat nga representante sa susamang Lumadnong Komunidad.katawhang Lumad;
o) KATUNGOD NGADTO SA MALUNGTARON UG TRADISYON NA KAHINGUHAAN ( SUSTAINABLE TRADITIONAL RESOURCE RIGHTS ) – nagapunting sa katungod sa mga Lumadnong komunidad / katawhang Lumad ngadto sa malungtarong paggamit, pagdumala, pagpanalipod ug pagpreserba sa A: yuta, hangin,tubig ug mga minerals
b) mga tanum, kahayupan ug upan pang mga organismo
c) pagkolekta sa mga pangisdaan ug lugar pangayaman
d) mga sagradong lugar ug uban pang mga luna nga dunay, pang ekonomiya, tulumanon (ceremonial) ug maanindot nga bili pinasubay sa ilang lumadnong kahibalo, pagtoo, sistema ug kinaandan ug
p) NANGLABAY’NG KAPANAHONAN ( TIME IMMEMORIAL) nagapunting ngadto sa panahon asa kon ibalik sumala sa mahinomdoman sa memorya, ang usa ka panahon asa kon ibalik sumala sa mahinomdoman sa memorya, ang usa ka Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad nailhang naga-okupa, nanag-iya subay sa konsepto sa pagpanag-iya , ug naga-gamit sa usa ka inilang teritoryo subay sa konsepto sa pagpanag-iya, ug naga-gamit sa usa ka inilang teritoryo nga gipalambo ngadto kanila pinaagi sa pagpatuman sa mga naandang balaodnon o panunud nga gipanag-iya gikan sa ilang katigulangan pinasubay sa ilahang mga kostumbre ug tradisyon.
ANIB III
KATUNGOD NGADTO SA MGA YUTANG KABILIN (ANCESTRAL DOMAINS)
BAHIN 4 - KONSEPTO SA ANCESTRAL LANDS/DOMAINS – Ang Ancestral Lands/Domains nagalangkob sa mga konsepto sa mga teritoryo nga milangkob dili lamang sa pisikal nga kahimtangan, apan usab, ang kinatibuk-ang kahimtangan lakip sa espiritwal ug cultural nga gikausahan ngadto sa mga lunang gipanag-iya . gi-okupa ug gigamit sa mga Lumadnong Komunidad/ katawhang Lumad ug asa sia adunany tinood nga pagpanag-iya.
BAHIN 5 - LUMADNONG KONSEPTO SA PAGPANAG-IYA – Ang lumadnong konsepto sa pagpanag-iya naga-abag sa panglantaw nga ang mga yutang kabilin ug mga kahinguhaan anaa niini magasilbing material nga base sa ilang kulturanhong integridad. Ang lumadnong konsepto sa pagpanag-iya kasagarang magapadayag nga ang mga yutang kabilin pribado apan komun nga propriedad sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhanh Lumad ug gipanag-iyahan sa tanang nilang henerasyon, ug niini, dili kini mamahimong mabaligya , mapapha o gub-on. Kini gihapon nagalangkob sa katungod ngadto sa malungtarong tradisyonal nga kahinguhaan.
BAHIN 6 – GILANGKUBAN (COMPOSITION) SA ANCSETRAL LANDS / DOMAIN – Ang Ancestral Lands ug domains nagalangkob sa tanang luna nga nahisakop ngadto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sumala sa gipadayag ilalum sa bahin 3, lista a) ug b) niini nga akta.
BAHIN 7- KATUNGOD NGADTO SA ANCESTRAL DOMAIN – Ang katungod sa pagpanag-iya ug paghupot sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa ilang mga Yutang Kabilin paga-ilhon ug panalipdan. Kining mga katungod nagalakip sa:
a) Katungod sa pagpanag-iya – Mao ang katungod sa pag-angkon sa pagpanag-iya sa kayutaan, katubigan mga tradisyonal ug kasamtangang gi-okupa sa mga Lumadnong komunidad/ Katawhang Lumad, nga sagradong luna, tradisyonal nga pangayaman, pangisdaan ug tanang kauswagan nga ilang napatuman sa unsa mang panahon nga nahisakop sulod sa kayutaan;
b) Katungod sa pagpalambo sa mga kayutaan ug mga Natural nga Kahinguhaan – pinasubay sa bahin 56 niini nga akta, ang katungod sa pagpalambo, pagkontrola ug paggamit , ang pagdumala ug pagkonserba sa mga natural nga kahinguhaan sulod sa mga teritoryo ug pag-abag sa mga esponsibilidad alang sa umaabot nga henerasyon; ang paghatag kaayohan ug pagbahin sa mga kapuslanan gikan sa alokasyon ug paggamit sa mga natural nga kahinguhaan nga makaplagan sulod niini ; ang katungod sa pagpatigayon sa mga terminoug kondisyon alang sa pagpanuhid ( exploration) sa mga natural nga kahinguhaan nganha sa mga luna aron maseguro ang proteksyon sa kinaiyahan ug sa mga pamaaging pagkonserba , pinasubay sa nasudnon ug kinaandanang balaodnon; ang katungod ngadto sa usa ka pahisayod ug masabtang partisipasyon sa pagmugna ug pagpatuman sa bisan unsang mga prohekto , gobyerno man o pribado, nga adunay epekto ngadto sa mga yutang kabilin, ug ingon man ang pagdawat ug nagakaigong bayad alang sa mga kadaut nga ilang maaguman isip resulta sa maong prohekto; ug ang katungod alang sa mga epektibong pamaagi sa panggamhanan aron mababagan ang bisan unsang pagpanghilabot sa , pagpahilayo ug paglapas niini nga mga katungod;
c) Katungod sa Pagpuyo sa mga teritoryo – kini nga katungod sa pagpuyo sulod sa teritoryo ug dili mahimong mapahawa gikan niini. Walay mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad nga mapabalhin kon walay gawasnon ug pinahibalong pagkonsente ( free and prior informed consent ) o sa bisan unsa mang pamaagi gawas lamang kon pinasubay sa hataas nga pagmando (eminent domain) asa ang pagpabalhin gikonsiderang kinahanglanon isip talagsaon nga pamaagi; ang maong pagpabalhin mapahigayon lamang pinaagi sa gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa mga nahingtungdang Lumadnong komunidad / Katawhang lumad ug usa possible, sila paga-garantiyahan sa katungod sa pagbalik ngadto sa ilang mga yutang kabilin, sa kahigayonan nga hingpit na nga mawala ang mga hinungdan ngano sila ibalhin. Kon ang maong pagpabalik dili possible, pinasubay sa kasabutan o pinaagi sa nagakaigong mga lakang ang mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad paga-gahinan, sa bisan unsa mang pamaagi og kayutaan nga dunay kalidad ug lnga hakimtang nga susama sa yutang gi-okupa nila kanhi, nga makatubag sa ilang kasamtangan panginahanglanon ug kalamboan sa umaabot. Ang mga tawo nga madislokar kinahanglang tuman nga mabayran sa bisan unsa mang kawad-an o pagkahaso;
d) Katungod sa higayon nga Ibalhin - ( Displacement) sa higayon nga adunay pagpanghawa tungod sa mga natural nga katalagman ang Panggamhanan kinahanglang manglimbasog aron sa pagpahimutang sa mga apektadong mga Lumadnong komunidad / Katawhang Lumad ngadto sa mga nagakaigong kalunaan asa sila temporaryong makapahigayon sa pagkinabuhi: kon, nga ang nadislokar nga mga Lumadnong komunidad / katawhang Lumad adunay katungod sa pagbalik ngadto sa ilang mga na-abandonang kayutaan hangtod sa panahon nga madetermina na nga normal ug luwas na sila sulod sa maong mga kayutaan; Kon, dugang pa, ang ilang mga yutang kabilin dili na makit-ang dili na maseguro ang pagka-normal ug seguridad sa maong mga luna, ang mga nadislokar nga mga lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad magatagamtam sa seguridad sa paghupot sa mga kayutaan asa sila gibalhin; Kon labot pa, nga ang mga batakang serbisyo ug panginabuhian igapahigayon ngadto kanila aron maseguro nga ang ilang mga panginahanglanon igong matubag;
e) Katungod pagpaigo sa pagsulod sa mga langyaw ( Rights to Regulate Entry of Migrants) - Katungod sa pagpaigo sa pagsulod sa mga langyaw na molupyo ug mga organisasyon ngadto sa kayutaan;
f) Katungod sa Luwas ug limpyo nga hangin ug tubig – alang niini nga katuyoan , ang mga lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad kinahanglan adunay dalan ngadto sa malangkubong pagdumala sa mga katubigan ug kakahoyan;
g) Katungod sa pag-angkon ug bahin alang sa resebasyon (rights to claim parts for reservation ) Ang katungod sa pag-angkon ug bahin sa ancestral domain nga gireserba lang sa lain-laing katuyoan, gawas niadtong giserba ug gipahiluna alang sa komon ug pang publikong kaayohan ug serbisyo; ug
h) Katungod sa pagresolba sa mga bangi – Conflicts- ang katungod sa pagresolba sa mga bangi mahitungod sa yuta pinasubay sa mga naandang balaodnon sa lugar asa nahimutang ang maong yuta, ug lamang dili kini mapatuman kon ang mga nagreklamo itugyan ngadto sa nagakaigong paghusay ( amicable settlement) ug ngadto sa mga korte ( courts of justice) asa ka nagakaangay.
BAHIN 8. Katungod ngadto sa ancestral lands – ang katungod sa pagpanag-iya ug paghupot sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sa ilahang mga yutang kabilin paga-ilhon ug panalipdan.
i) Katungod sa pagbalhin sa yuta/Propriedad- Ang maong katungod magalakip sa katungod sa pagbalhin sa yuta ug katungod sa propriedad (property rights) ngadto/taliwala sa mga miembro sa susamang mga Lumadnong komunidad/katawhang lumad, pinasubay sa mga naandang balaodnon ug tradisyon sa komunidad nga nahingtungdan.
j) Katungod sa pagtubos – right to redemption – sa mga kahimtang asa ginapakita nga ang pagbalhin sa yuta / property rights inabagan sa bisag unsang kasabutan o plano , ngadto sa usa ka dili miembro sa nahingtungdan ng mga Lumadnong komunidad. Katawhang lumad adunany matsa o buling tungod sa walay baling pagkonsenta sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad o nabalhin base sa dili makatarunganong konsiderasyon o presyo ang nagbalhin o lumadnong komunidad/katawhnag lumad adunay katungod sa pagtuos sa maong gihisgutan sulod sa gidugayon nga kinse (15) ka tuig gikan sa petsa sa pagbalhin.
BAHIN 9 - Mga responsibilidad sa Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ngadto sa ilang Ancestral domains- ang mga Lumadnong komunidad/katawhang lumad nga sertipikadong naga-okupa sa yutang kabilin adunay mosunod nga nga responsibilidad;
a) Pgmintina sa balanseng ekolohiya – pagpreserba, paghulip, ug pagmintina sa balanseng ekolohiya nganha sa yutang kabilin pinaagi sa pagpanalipod sa mga katanuman ug kamananapan ( flora and fauna) , katubigan ug uban pang mga gitaganan sa kinaiyahan;
b) Paghulip (restore) sa mga nadaut nga mga Luna- malimbasugong mopahiluna,, moatiman ug mopartisipar sa pagpabalik sa kalasangan sa mga nadaut nga mga luna ug uban pang mga pangkalamboang programa ug prohekto pinasubay sa usa ka makiangayon ug rasonableng ganti; ug
c) Pagpatuman sa mga balaodnon – pagpatuman sa mga balaodnon- pagpatuman ug pagsubay sa mga probisyon niini nga akta ug sa mga kalagdaan ( rules and regulations) alang sa epektibong pagpatuman niini.
BAHIN 10 – Walay awtoridad ug Supak sa balaod nga pagsulod ( INTRUSION) -
Ang walay awtoridad ug supak sa balaod nga pagsulod (intrusion) ngadto o ang paggamit sa bisang unsang luna sa ancestral domain, o bisan unsang pagpanamas tamas sa mga katungod nga gikatakda niini nga akta, pagasilutan ilalum niini nga balaodnon. Dugang pa, ang panggamhanann magahimo ug lakang sa pagbababag sa mga dili Lumadnong katilingban.katawhang lumad nga mamintaha sa mga kostumbre ug sapag-kulang sa pagsabot sa mga Lumadnong katilingban/katawhang lumad aron mailog ang mga kayutaan gipanag-iyahan sa nahingtungdang Lumadnong katilingban/Katawhang Lumad.
BAHIN II. Pag-ila sa katungod sa mga Lumadnong Katilingban / Katawhang lumad ngadto sa ilang mga yutang kabilin pinasubay sa netibong titulo ( native title) paga-ilhon ug respitohon . Ang pormal nga pag-ila, kon pangayoon sa nahingtungdang mga Lumadnong katilingban , katawhang Lumad, igakalangkub nganha sa Certificate of Ancestral Domain Title (CADT) nga maoy moila sa titulo sa nanghingtundang mga lumadnong komunidad, katawhang Lumad sa ilang mga natinong teritoryo.
BAHIN 12 – Kagawasa alang sa pagkab-ot og sertipiko sa titulo ilalum sa Commonwealth Act 4141, as Amended o sa Land Registration Act 496- Ang indibidwal nga mga miembro sa kulturanhong komunidad, pinasubay ngadto sa ilang indibidwal nga gipanag-iyahan ancestral lands kinsa, pinagi kanila o pinaagi sa ilang manununod nga interesado (predecessors in interes) ug padayon nanag-iya ug naga okupa sa ingon ilalum sa konsepto isip tag-iya sukad pa sa nanglabay’ng mga kapanahonan o sa gidugayon nga dili moubos sa trenta (30) ka tuig dayon human maaprobahan kini nga Akta ug wala babagi sa mga miembro sa susamang Lumadnong komunidad/Lumadnong Katawhan adunay kagawasan sa pag-kab-ot ug titulo alang sa ilang ancestral lands ilalum sa mga probisyon sa Commonwealth Act 141; as amended sa Land registarion Act 496.
Alang niini nga katoyuoan , ang maong indibidwal nga gipanag-iyahang ancestral lands, nga pang-agrikultura ang kinaiya ug kasamtangang ginagamit alang pang-agrikultura, pamuy-anan, pastohan ug tamnannan og mga kahoy, lakip kadtong bakilid nga mokabat sa 18 porsyento (18%) o sobra pa, ginaisip alienable and disposable nga pang -agrikulturang kayutaan. Ang kagawasan nga gihatag ilalum niini nga bahin igapatuman sulod sa beinte ka tuig gikan sa pagka aproba niini nga akta.
ANIB IV
KATUNGOD NGADTO SA KAUGALINGNAN UG PAGPAGAHUM
BAHIN 13. Kaugalingngong pagdumala (SELF-GOVERNANCE) – Ang Panggamhanan naga ila sa tiunay nga katungod sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ngadto sa kaugalingong pagdumala ug kaugalingnan ug nagarespeto sa integridad sa ilang bili, kinaandan ug mga institusyon. Niini, ang Panggamhanan maga-garantiya sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad nga gawasnong mopaninguha alang sa ilang pang ekonomiya sosyal ug kulturanhong kalamboan.
BAHIN I4 - SUPORTA ALANG SA MGA KINAUGALINGONG (AUTONOMOUS REHIYON) Ang panggamhanan mopadayon sa pagpakusog ug pagsuporta sa mga kinaugalingong rehiyon nga gimugna ilalum sa Konstitusyon sumala sa ilang panginahanglanon. Ang panggamhanan moawhag usab sa ubang mga lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad nga wala mahilakip o gawas sa Muslim Mindanao ug sa Cordilleras sa paggamit sa porma ug unod sa ilang mga gawi sa pagpanginabuhi nga mahimong susama sa mga batakang internasyonal nga tawhanong katungod.
BAHIN 15 - SISTEMA SA HUSTISYA, MGA INSTITUSYON ARON SA PAGHUSAY SA MGA BANGI UG MGA PROSESO ALANG SA PAGKAB-OT SA KALINAW
Ang mga Lumadnong Komunidad.Katawhnag Lumad adunay katungod sa paggamit sa ilang kaugalingon ug gidawat nga sistema sa hustisya, mga institusyon sa pagsulbad sa mga bangi, mga proseso sa pagkab-ot sa kalinaw o mga mekanismo ug uban pang mga naandang balaodnon ug kinaaandan sulod sa ilang nagkadaiyang komunidad nga mahimong susama sa mga nasudnong sistema ug sa giilang internasyonal nga tawhanong katungod.
BAHIN !^. KAtungod ngadto sa Pagpartisipar sa Paghimo sa Desisyon – Ang mga Lumadnong Komunidad.Katawhang lumad adunay katungod sa pagsalmot sa tuman, kon ilang gipili, sa tanang ang-ang sa paghimo ug desisyon sa mga butang nga may kalambigitan ngadto sa ilang katungod, kinabuhi ug kapadulngan pinasubay sa mga pamaaging gi-determina nila ug ingon man aron sa pag mintina sa ilang kaugalingong lumadnong stukturang pangpolitika. Niini, ang Panggamhanan moseguro nga ang mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad mahatagan ug mamandoong (mandatory) representasyon ngadto sa mga kapunungan nga nagatakda sa mga palisiya ug uban pang mga local nga lehislatibong konseho.
BAHIN 17 – Katungod sa pag-ila ug pagdesisyon sa mga Panginahanglanon alang sa kalamboan – Ang mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad adunay katungod sa pag-ila ug pagdesisyon alang sa ilang kaugalingong panginahanglan alang sa kalamboan nga maka-apekto sa ilang mga kinabuhi, pagtoo, institusyon, espirtohanong kaayohan u g ang mga kayutaang ilang gipanag-iya, gi-okupa ug ginagamit. Kinahanglan nga sila mosalmot sa pagmugna,pagpatuman ug pagtasa sa mga palisiya, plano ug programa alanag sa nasudnon rehiyonal ug local nga kalamboan nga direktang nakaapekta kanila.
BAHIN 18 - Mga Barangay sa Tribu – Tribal Barangays – Ang mga Lumadnong komunidad/Katawhang lumad nga nagpuyo sa nagkasikbit nga mga luna o komunidad asa sila nagmugna ug gidaghanong populasyon apan nahimutang sa mga munispyo, probinsiya o siyudad asa usab sila dili mayorya sa hisgutanang populasyon, mahiomonh moporma o motukod ug separadong barangay pinasubay sa Local Government Code nga nagatakda sa pagmugna ug mga tribal barangays.
BAHIN 19 Mga Papel sa mga Organisasyon sa Katawhan ( Peoples Organization ) Ang Panggamhanan nagaila ug nagarespeto sa papel sa mga independenteng organisasyon sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad aron mapahigayon sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ang pagkab-ot ug pagpanalipod sa ilang mga lehitimo ug kolektibong interes ug pangandoy pinaagi sa malinawon ug subay sa balaod nga mga pamaagi.
NAHIN 20 – Mga pamaagi alang sa paglambo/Pagpagahum sa mga lumadnong Komunidad.Katawhang Lumad- ang Panggamhanan maga-mugna ug mga pamaagi alang sa tuman nga kalamboan/pagpagahum sa mga institusyon ug inisyatiba sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug, kon asa kinahanglanon mopahimutang ug mga kahinguhaan nga kinahanglanon niini.
ANIB V
KATILINGBANONG HUSTISYA UG TAWHANONG KATUNGOD
BAHIN 21 - Pantay nga Proteksyon ug dili mapihigon sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad – Pinasubay sa bahin mahitungod sa managsamang proteksyon
( equal protection clause ) sa Konstitusyon sa Republika sa Pilipinas, sa panugat (Charter) sa mga mga Nagkahiusang Kanasuran ( United Nations) sa Pangkalibutanong Deklarasyon mahitungod sa Tawhanong katungod lakip na ang katiguman alang sa pagpapha sa Diskriminasyon batok sa Kababayen-ang ug ang Internasyonal nga Balaodnon sa Tawhanong Katungod, ang Panggamhanan nga adunay igong pag-ila sa ilahang sahing kinaiya ug pag-ila, mohatag ngadto sa mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sa mga katungod, pagpanalipod ug mga kahigayonang ginatagamtaman sa ubang mga lungsuranon. Ang Panggamhanan mohatag ngadto kanila sa susamang katungod sa pagpanarbaho, oportonidad ngadto sa mga batakang serbisyo, edukasyon ug uban pang mga katungod ug kahigayonan nga mapuslan sa matag miembro sa sosyodad. Sumala niana, ang panggamhanan usab moseguro nga ang bisan unsang porma sa paggamit ug kusog o pagpamugos batok sa mga Lumadnong komunidad /Katawhang Lumad pagapadapatan sumala sa balaod.
Ang Panggamhanan moseguro nga ang batakang tawhanong katungod ug kagawasan sama sa nahipatik sa Konstitusyon ug mga susamang Internasyonal nga kahimanan, mogarantiya usab ngadto sa mga kababayen-ang Lumad. Alang niini, walay probisyon niini nga akta ang paga-gamiton nga mahimong moresulta sa pagkakubus sa mga katungod ug kahigayonan nga daang giila ug gioyonan mahitungod sa mga kababayen-an ilalum sa ginapatumang mga balaod nga ginagamit sa kadaghanan.
BAHIN 22 – Mga katungod sa mga panahon nga adunany mga Armadong panagsangka – Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay katungod alang sa usa ka espesyal nga proteksyon ug seguridad sa mga panahon nga adunay armadong panagsangka. Ang Panggamhanan maga-obserba sa internasyonal nga mga kalagdaaan, partikular niini, ang ika-upat nga Geneva Convention niadtong 1949, alang sa proteksyion sa mga sibilyang populasyon sa mga kahigayonan sa emerhensiya ug armadong panagsangka, ug dili gayud morekluta sa mga miembro sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad nga supak sa ilang gusto, ngadto sa mga armadong puwersa, ug sa particular aron sa paggamit batok sa ubang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ni pagrekluta sa mga kabatan-onan sa mga Lumadnong komunidad /Katawhang Lumad ngadto sa mga armadong kusog ilalum sa bisang unsa mang kahigayonan; ni pagpugos sa mga indibidwal nga lumad sa pagbiya sa ilang kayutaan, teritoryo, panginabuhian o pagpabalhin kanila ngadto sa mga espesyal nga ang mga luna tungod sa mga katuyoang pang military ilalum sa bisan unsang matang sa pagpangdaug-daug nga kahimtang.
BAHIN 23- Kagawasan gikan sa Diskriminasyon ug katungod ngadto sa pantay nga Opurtunidad ug pagtagad – Katungod sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad nga mahimong gawasnon gikan sa bisang unsang porma sa diskriminasyon, nga may kalabutan sa pagrekluta ug mga kondisyon sa pagpanarbaho, aron nga sila usab magatagamtam sa pantay nga oportunidad nga makadawat ug mga panarbaho, medical ug sosyal nga hinabang, luwasnon ug ingon man ngadto sa pagbaton. Ug mga benepisyong may kalabutan sa pagpanagbarho, masayran ang ilang mga katungod ilalum sa ginapatumang lehislasyon mahintungod sa pamoo ug sa mga pamaagi nga giandam ngadto kanila alang sa bayranan, nga dili ibase sa bisan unsang pagpamugos nga sistema sa pagrekluta, lakip ang pininyansahong pamoo (bonded labor) ng ubang porma sa kaulipnang bayad ( debt servitude) ug babaye, lakip ang proteksyon batok sa sekswal nga pagpahimulus.
Alang niini, ang Panggamhanan, pinasubay sa gambalay (framework) sa mga nasudnong balaodnon ug regulasyon, inabagan sa mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad maga-adaptar ug mga espesyal nga pamaagi aron pagseguro sa epektibong pagpanalipod labot niini nga pagrekluta ug mga kondisyones sa pagpanarbaho o sa mga tawong nahisakop niini nga mga komunidad sa hinungdan nga sila dili epektibong maprotektahan sa mga balaodnong angay ngadto sa kadaghanan sa mga mamomoo.
Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay katungod ngadto sa mga panagtipon ug gawasnong moapil sa mga aktibidades sa mga unyon ug sa katungod sa pagpaigo sa mga collective bargaining agreements tali sa mga agalon sa ilang gitarnahoan. Sila usan adunay katungod nga dili mopailalum ngadto sa mga gimbuhatong makuyaw sa ilang panglawas, ilabi na ang pagkatara ngadto sa mga pestisidyo ug uban pang mga makalanag nga butang.
BAHIN 24. Supak sa balaod nga mga Mando nga may kalambigitan sa Pagpanarbaho - supak sa balaod alang kang bisang kinsang tawo ang;
a. Mopihig (discriminate) batok sa kinsang lumadnong Komunidad/Katawhang lumad pinasubay sa mga termino ug kondisyon sa pagpanarbaho nga may kalabutan sa ilang kaliwatan. Ang pantay nga suweldo kinahanglang ibayad ngadto sa Lumadnong komunidad /Katawhang lumad ug sa dili Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad alang sa tarbahong may igong bili;ug
b. Modomili ngadto sa kinsang empleyadong Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad sa bisan unsang katungod ug benepisyo nga gipahimutang niini nga Akta o sa pagpahawa kanila aron lamang mapugngan ang ilang mga katungod sa pagpatuman sa mga banepisyo nga gilatid niini nga Akta.
BAHIN 25 Mga batakang serbisyo – Ang mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad adunay katungod ngadto sa mga espesyal nga laraw alang sa hinanali, epektibo ug mapadayonong kauswagan sa ilang mga pang-ekonomiya ug katilingbanong kahimtang, lakip na sa natad sa pagpanarbaho, Bokasyonal nga mga pagbansay, pamalay, kalimpiyo, panglawas ug katilingbanong seguridad. Parikular nga pagahatagan ug atensiyon ang mga katungod ug pinasahing panginahanglanon sa mga kababayen-ang Lumad , katigulangan, pamatan-on , mga bata ug mga diperensiya. Sumala niini, ang panggamhanan maga-garantiya sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad ngadto sa mga batakang serbisyo sa panggamhanan nga nagalakip, apan dili limitado ngadto sa tubig ug elektrisidad nga mga pasilkidaded, edukasyon, panglawas ug inprastruktura.
BAHIN 26 – Kababayen-an - ang mga kababayen-an sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad adunay pantay nga mga katungod ug oprytunidad sama sa mga kalalakin-ang sa hisgutanang katilingbanon, pang ekonomiya, political ug kulturanhong pagkabutang sa kinabuhi. Ang pagsalmot sa mga kababayen-ang lumad sa tanang ang-ang sa proseso sa paghimog mga desisyon lakip na sa pagpalambo sa katilingaban, pagahatagan ug igong pagrespeto ug pag-ila.
Ang panggamhanan mopahiluna ug dalan ngadto sa edukasyon, pag-alima sa inahan ug bata, panglawas ug kalan-on ug pangbalay nga serbisyo ngadto sa mga kababayen-ang Lumad. Igapahigayon ang bokasyonal, teknikal, propesyonal ug uban pang mga porma sa pagbansay aron tumang makasalmot ang ilang mga kababayen-an sa tamang aspeto sa katilingbanong panginabuhi. Kutob sa mahimo, ang panggamhanan moseguro nga ang mga kababayen-ang Lumad makapahigayog dalan ngadto sa tamang serbisyo base sa ilang kaugalingong pinolongan.
BAHIN 27 – Mga bata ug pamatan-on – Ang panggamhanan moila sa mahinungdanong papel sa mga bata ug pamatan-on sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa pagpakusog sa nasud (nation building) ug mopataas ug mopanalipod sa ilang pang lawas, moral, espiritwal, kahibalo ug katilingbanong kaayohan. Pinasubay niini, ang panggamhanan magasupota sa tanan niining mga programa alang sa kalamboan ug pag-amoma sa mga kabataan ug pamatan-on sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad aron mahimong mga epektibong lungsuranon, ug pagmugna niini nga mga mekanismo ng nakit-ang panginahanglan alang sa pagpanalipod sa mga katungod sa mga kabataan ug pamatan-ong lumad.
BAHIN 28 – Kinatibuk-ang sistema sa Edukasyon – ang panggamhanan, pinaagi sa NCIP, mopahimutang ug kumpleto , sangkap ug tibook nga sistema sa edukasyon, nga haum sa panginahanglan sa mga kabataan ug pamatan-on sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad.
ANIB VI
KULTURANHONG INTEGRIDAD
BAHIN 29 - Pagpanalipod sa Lumadnong Kultura, mga tradisyon ug Institusyon- Ang Panggamhanan morespeto, moila ug mopanalipod sa katungod sa mga lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad alang sa pagpreserba ug pagprotekta sa ilang kultura, mga tradisyon ug institusyon, ikonsidera niini ang ilang mga katungod sa pagmugna ug pagpatuman sa mga nasudnong plano ug palisiya.
BAHIN 30 – Mga sistema sa edukasyon – ang panggamhanan mopahiluna ug pantay nga mga dalan sa mga nagkadaiyang kulturanhong opurtunidad ngadto sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad pinaagi sa sistema sa edukasyon pampubliko o pribadong cultural nga pagkabutang, libreng edukasyon, mga panugot (grants) ug uban pang mga insentiba sa walay pagpihig sa ilang katungod sa pagpahiluna ug pagdumala sa ilang mga sistema sa edukasyon ug institusyon pinaagi sa pagpahigayon ug edukasyon sa ilang kaugalingong pinulungan, sa paaging haum ngadto sa ilang mga kulturanhong pamaagi sa pagtudlo ug pagkat-on. Ang mga kabataan/ pamatan-ong lumad adunay katungod sa tanang ang-ang ug porma sa edukasyon sa Estado.
Bahin 31 – Pag-ila sa Kulturanhong kalainan- Diversity – Ang panggamhanan manglimbasog aron ang dignidad ug kalainan sa mga kultura, tradisyon, kasaysayan ug pangandoy sa mga lumadnong Komunidad / Katawhang lumad angayang mapadayag ngadto sa tanang porma sa edukasyon, pampublikong impormasyon ug pagbinaloay sa kultranhong edukasyon (cultural education exchange) Niini, ang Panggamhanan mopahigayon ug mga epektibong lakang, nga kinonsulta sa nahingtungdan mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad sa pagpapas sa katahap ug pagpihig ug pagpataas sa pagkamapailubon, pagsabot ug maayong relasyon tali sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ug sa tanang bahin sa Katilingban. Dugang niini, ang panggamhanan mopahigayon ug mga epektibong lakang aron maseguro nga ang mga media nga gipanag-iyahan sa Estado igong mopadayag sa kalainan sa Lumadnong Kultura. Ang panggamhanan usab moseguro sa pagsalmot sa lideres sa mga Lumad ngadto sa mga tulunghaan, komunidad, internasyonal nga mga hiniusang buluhaton sama sa mga kasaulugan, panagtigum, pagbansay ug mga panday-buhay (workshops) aron mapataas ug mapausbaw ang ilang talagsaong kapanulundanan (heritage) ug bili.
BAHIN 32 – Katungod sa katilingbanong kahibalo ( Community Intellectual Rights ) ang mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad adunay katungod sa pagpatuman ug paghatag kinabuhi sa ilang mga kulturanhong tradisyon ug pamatasan. Ang panggamhanan mopreserba , mopanalipod ug mopalambo sa nangagi, kasamtangan ug umaabot nga mga kabutyagan sa ilahang kultura lakip na sa ilahang katungod sa pag-uli sa cultural, kinaadman sa relihiyon ug spiritwal nga pagkabutang nga gisakmit sa walay gawasnon ug pinahibalong pagkonsente (free and prior consent) o paglapas sa ilang mga balaod, tradisyon ug kinabatasan.
Bahin 33 – Katungod ngadto sa relihiyon , mga kulturanhong luna ug seremonya – ang mga Lumadnong Komunidad /Katawhang lumad adunay katungod sa pagpadayag, pagpatuman, pagpalambo ug pagtudlo sa ilang spiritwal ug relihiyong mga tradisyon, kinabatasan ug seremonya, ang katungod sa pagmintina, pagpanalipod ug paghimog dalan ngadto sa ilang relihiyon ug kulturanhong mga luna, ang katungod sa paggamit ug pagdumala sa mga tulumanong kabtangan ( ceremonial objects) ug ang katungod ngadto sa pagpalalin ssa mga patay (human remains). Sumala niana, ang panggamhanan mohimog, mga epektibong lakang inabagan sa nahingtungdan mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, aron maseguro nga ang mga sagradong lugar sa mga lumad, lakip na ang mga lubnganan, mapreserba , marespeto ug mapanalipdan. Aron makab-ot kining maong tumong, supak sa balaod nga:
A; Mosuta (explore), mokalot (excavate) o mohimog mga pagbangag sa mga arkiyolohiyang (archaeological) luna sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa katuyuan makakuha og mga butang nga dunay kulturanhong bili nga walay gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa nahingtungdang komunidad; ug pagdaot , pagkuha o pagpangguba sa mga ginama (artifacts) nga adunay dakung kamahinungdanong ngadto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang lumad alang sa pagpreserba sa ilang kultranhong kapanulundan;
BAHIN 34 – Katungod ngadto sa Lumadnong sistema s kahibalo og kinaadman ug sa pagpalambo sa kaugalingong siyensiya ug teknolohiya.
Anh mga lumadnong Komunidad/ Katawhag Lumad hatagang katungod sa pag-ila sa tumang pagpanag-iya ug pagdumala ug pagpanalipod sa ilang kulturanhon ug intellectual rights. Sila adunay katungod ngadto sa espesyal nga mga lakang aron pagdumala, pagpalambo ug pagpanalipod sa ilang siyensiya teknolohiya ug kulturanhong pagpadayag, lakip ang mga gigikanan niini nga mga kahinguhaan, tradisyonal nga mga medisn ug panglawas nga mga sistema, mahinugdanong tanum mga panambal, kahayupan ug minerals, lumadnong sistema sa kahibalo ug inandan, kahibalo mahitungod sa mga propriedad sa tamnanan ug kahayupan , mga binungat nga tradisyon (oral tradisyon) literaratur ug ang mga makit-an ug ginapasundayag nga pag-arte.
BAHIN 35 – Dalan ngadto sa biological Genetic nga Kahinguhaan – Ang dalan ngadto sa biological ug genetic nga kahinguhaan ug ngadto sa lumadnong kahibalo kalabot sa pagpreseba, paggamit ug kausbawan sa ilahang kahinguhaan, igapahigayon sulod sa mga yutang kabilin sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad lamang kon may gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa maong mga komunidad, nga nakuha pinasubay sa mga naandang balaodnon sa hingtungdang komunidad.
BAHIN 36. Malungtaron nga Agro-technical nga kalamboan – Ang Panggamhanan maga-ila sa katungod sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ngadto sa malungtarong agro-technical nga kalamboan ug maga-mugna ug mopatuman sa mga programa alang sa epektibong pagpasiugda niini. Ang panggamhanan usab mopataas sa bio-genetic ug sistema sa pagdumala sa mga kahinguhaan nganha sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug maga-awhag sa kooperasyon sa mga ahensiya sa panggamhanan aron maseguro nga molampos ang pangmalungtarong kalamboan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad.
BAHIN 37 – Pondo alang sa arkiyolohikal ug makasaysayanong mga luna – ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay katungod sa pagdawat gikan sa nasudnong Panggamhanan og mga pondo nga daang gigahin o gi-alokar alang sa pagdumala ug pagpreserba sa mga arkiyolohikal ug makasaysayanong mga luna ug ginama (artifacts) inubanan sa pinansiya ug teknikal nga suporta sa mga ahensiya sa nasusdnong panggamhanan.
ANIB VII
ANG NASUDNONG KOMISYON ALANG SA KATAWHANG LUMAN (NCIP)
BAHIN 38 – Nasudnong komisyon alang sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad –NCIP Modala sa mga palisiya nga gipahiuluna niini nga akta, adunay mognaon nga nasudnong komisyon alang sa Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad (NCIP) nga maoy nag-unang ahensiya sa panggamhanan nga responsible sa pagtino ug pagpatuman sa mga palisiya , plano ug programa nga mopataas ug mopanalipod sa mga katungod ug kaayohan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ug sa pag-ila sa ilang mga yutang kabilin ingon man sa ilang mga katungod niini.
BAHIN 39 – Kamandoan – Ang NCIP mopanalipod ug mopataas sa interes ug kaayohan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad nga may pagtamud sa ilahang mg tinohoan, kinaandan, tradisyon ug institusyon.
BAHIN 40- KOMPOSISYON – Ang NCIP usa ka independenteng ahensiya ilalum sa Buhatan sa Presidente sa Pilipinas ug pagalangkuban sa pito (7) ka mga Commissioners nga sakop sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, usa (1) niini maoy mamahimong pamuno (Chairperson) ang mga Commissioners itudlo sa Presidente sa Pilipinas pinasubay sa listahan sa rekomendasyon nga gipasaka sa tiunay nga mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad; Kon nga ang pito ka mga Commsioners itudlo nga tuyo gikan sa mosunod nga mga ethnographic areas; Rehiyon 1 ug ang Cordilleras; Rehiyon 11 , ang ubang lugar sa Luzon; mga pulo nga sama sa Mindoro, Palawan, Romblon, Panay ug ubang lugar sa Visayas; Northern ug Western Mindanao, Southern ug Eastern Mindanao, ug Central Mindanao: kon nga sa labing menos duha (2) sa pito ka mga commissioners kinahanglang babaye.
BAHIN 41 - Kwalipikasyon, tagal sweldo - ang pamuno (chairperson) ug ang unom (6) ka mga Commissioners kinahanglang natural nga natawong Pilipinhon maayong miembro sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad nga gisetipikohan sa iyahang tribu, adunay kasinatian sa lumadnong butang ug nga nagtarbaho sulod sa iyahang tribu, adunay kasinatian sa lumadnong butang ug nga nagtaarbaho sulod sa dili mokubos sa napulo (10) ka tuig sa usa ka katilingban sa Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug sa unsang ahensiya sa panggamhanan nga nahilambigit ngadto sa Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, kinahanglang dili mokubos sa 35 ang panuigon sa panahon sa pagtudlo, ug kinahanglang namatud-an nga matarong ug adunay integridad; kon , nga duha (2) sa pito ka mga Commissioners kinahanglang miembro sa Philippine Bar. Kon dugang niini, nga nag mga miembro sa NCIP maghupot ug katungdanan sulod sa tulo (3) ka tuig ug mahimong ipailalum sa pagtudlo usab (re-appointment) lang sa sunod nga termino: kon , dugang gihapon, nga walay tawo nga moserbisyo sa sobra sa duha (2) termino. Ang pagtudlo sa bisan unsang nabakante igapahigayon lamang sa wala nahuman (unexpired) nga termino sa nag-una ug sa walay kahigayunan nga ang miembro itudlo o ibutang sa temporaryo nga kapasidad. Kon, sa katapusan , nga ang namuno (chairperson) ug ang mga Commissioners adunay katungod sa suholan pinasubay sa Salary Standardization Law.
BAHIN 42 – Pagpahawa sa Pangantungdanan – Ang bisang kinsang miembro sa NCIP mahimong papahawaon gikan sa pangatungdanan sa Presidente, sa iyahang kaugalingnong inisyatiba o sumala sa rekomendasyon sa bisan kinsang lumadnong komunidad, bag-o mahuman ang iyang termino tungod sa hinungdan ug human ang pagpatuman subay sa saktong proseso nga gitakda sa balaod.
BAHIN 43- Pagtudlo sa mga Commissioners – Ang Presidente motudlo ug (7) ka mga Commissioners sa NCIP sulod sa nobenta (90) ka adlaw gikan sa pagpatuman niini nga akta.
BAHIN 44- Mga gahum ug katungdanan – Aron mapatuman ang iyahang mga mando, ang NCIP adunay mosunud nga mgagahum ug katungdanan:
a) moserbisyo isip nag-unang ahensiya sa panggamhanan asa ang mga Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad maka –kaplag sa suporta sa panggamhanan ug isip maoy agianan, asa ang maong mga suporta igahatag;
b) pagtoon ug pagtino sa kahimtang sa mga Lumadnong komunidad/Katawhang Lumad lakip ang nagatunhay nga mga balaodnon ug palisiya aron maoy mapahigayon sa ilang papel sa nasudnong kalamboan;
c) Paghan-ay ug mopatuman sa mga palisiya, plano, programa ug proyekto alang sa pang-ekonomiya, katilingbanon ug kulturanhong kalamboan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ug sa pagtan-aw sa pag-implementa niini;
d) Pagpangayo ug pagpangita sa mga serbisyo ug suporta sa mga eksperto gikan sa mga ahensiya sa panggamhanan o paggamit sa mga pribadong eksperto ug consultants nga nakit-ang gikinahanglang alang sa pagkab-ot sa mga gitingoha.
e) Paghatag sa sertipiko sa titulo sa mga yutang kabilin;
f) Pinasubay sa gipatumang balaodnon, mosulod ngadto sa mga kontrata,kasabutan , tali sa panggobyerno o pribadong mga ahensiya , kon nakit-ang kinahanglanon , aron makab-ot ang mga tumong niini nga akta, ug ipailalum sa pagtugot sa Presidente, mobaton ug pautang gikan sa nagapahulam nga institusyon aron sa ipamuhunan sa mga prohekto.
g) Makigsabot aron makakaplag og pondo ug modawat sa mga hatag, donasyon, gasa ug kabtangan sa bisan unsang porma ug bisan asa gikan sa local o internasyonal, ilalum sa pagtugot sa Presdente sa Pilipinas, alang sa kaayohan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ug sa pagdumala sa ingon pinasubay sa mga termino niini; o sa pagkawala mga kondisyones, sa kahimtang nga mosubay, ngadto sa interes sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug sa mga ginapatumang balaodnon.
h) Mopahiluna sa mga programa ug prohektong pangkalamboan alang sa pagpauswag sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ug sa pagtan-aw sa pagpatuman niini;
i) Pagpatawag ug regular nga mga panagtigum ug asembliya sa mga Lumad aron sa pagbaton, pagtan-aw lakip na ang pagmugna ug mgapalisiya ug plano;
j) Motambag sa Presidente sa Pilipinas sa tanang butang mahitungod sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhnag Lumad ug pagpasa sulod sa saysenta ka adlaw pagkahuman sa matag tuig, sa pahayag mahitungod sa iyahang operasyon ug mga nakab-ot;
k) Pagpasa ngadto sa kongreso sa nagakaigo nga lehislatibong plano lang sa pagpadangat sa mga palisiya niini nga akta;
l) Pag-andam ug pagpasa sa nagkaigong badyet ngadto sa Buhatan sa Presidente;
m) Paghatag og gitaganang sertipikasyon isip daang kondisyon (precondition) sa paghatag og permiso , renta, hatag o bisan unsang susamang awtoridad alang sa disposisyon, paggamit, pagdumala ug pagpahiluna sa bisan kinsang pribadong indibidwal, korporasyon o sa unsa mang ahensiya sa gobyerno, korporasyon subdibisyon niini sa bisang asang bahin sa yutang kabilin pinasubay sa pagkonsidera sa gikauyonang ( concensus) pag-uyon sa nahingtungdang Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad.
n) Paghimog desisyon sa tanang gipasakang apila gikan sa mga desisyon ug mando sa tanang kanhing buhatan nga sakop sa komisyon;
o) Pagmantala sa nagakaigong mga lagda ug regulasyon para sa implementasyon niini nga akta;
p) Paggamit sa maong mga gahum ug pangatungdanan o sa diektiba sa Presidente sa Republika sa Pilipinas,ug
q) Morepresenta sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad sa pilipinas sa tanang internasyonal nga mga komperensiya ug panagtigum nga nagahisgot mahitungod sa katawhang lumad ug uban pang hisgutanang may kalambigitan niini.
BAHIN 45 – Accessibility ug Transparency – base sa mga limitasyon nga mahimong gipadayag sa balaod o sa mga lagda ug regulasyon nga gimantala sumala dinhi, ang tanang opisyal nga talaan, mga dokumento ug papeles kalabot sa mga opisyal nga lihok, transaksiyon o desisyon , lakip na ang mga datos sa pagtoon (research) nga gigamit isip basehanan sa pagpalambo sa palisiya sa Komisyon kinahanglang abli ngadto sa publiko.
BAHIN 46 – Mga Buhatan sulod sa NCIP – Ang NCIP adunay mosunod nga mga buhatan nga responsible alang sa pagpatuman sa mga palisiya nga gilatid dinhi;
a. Ancestral Domains Office- ang Ancestral Domains Office responsible alang sa pagtino, paglatid (delineation) ug pag-ila sa mga yutang kabilin. Kini responsible gihapon sa pagdumala sa mga yutang kabilin pinasubay sa usa ka Master Plan ug ingon man sa pagpatuman sa Ancestral Domain Rights sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sama sa gipadayag sa Anib III niini nga akta. Kini usab mohatag, subay sa gawasnon ug pinahibalong pagkonsente sa nahingtungdanang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, sa sertipikasyon, bag-o ihatag ang unsa mang lisensiya , renta isip permiso alang sa eksplorasyon sa mga natural nga kahinguhaan nga maka-apekto sa interes sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad sa pagpanalipod sa teritoryal nga integridad sa tanang mga yutang kabilin. Kini usab mopatuman sa uban pang mga gimbuhaton kon makit-an sa komisyon ng kinahanglan;
b. Buhatan alang sa Palisiya , Pagplano ug pagtoon ( research) – ang buhatan alang sa Palisiya , pagplano, ug pagtoon (research) responsible alang sa pagmugna ug tukmang mga palisiya ug programa alang sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sama sa, apan dili limitado ngadto, sa kalamboan sa lima ka tuig nga Master Plan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad. Ang maong plano moagi ug proseso asa matag lima ka tuig, ang komisyon manglimbasug sa pagestudio sa plano og mohimog mga dugang/sumpay pinasubay sa nagabag-ong sistwasyon. Ang buhatan usab mopahigayon sa dokumentasyon sa naandang balaodnon ug momugna ug momintina sa usa ka sentro sa pagtoon (research center) nga maoy magsilbing tipiganan sa mga ethnographic nga mga impormasyon alang sa pagmonitor ,ebalwasyon ug pagmugna’g palisiya. Siya panggamhanan sa paghan-ay og haum nga lehislasyon nga makatabang sa mga Lumadnong komunidad/katawhang lumad;
c. Buhatan sa Edukasyon, Kultura ug Panglawas – ang Buhatan sa kultura, edukasyon ug panglawas responsible alang sa epektibong pagpatuman sa edukasyon, kulturanhong ug nalambigit nga mga katungod sumala sa gipadayag niini nga akta. Kini moabag, mopataas ug suporta sa mga pangkomunidad nga tulonghaan,m parehong pormal ug dili pormal , alang sa kaayohan sa local nga lumadnong komunidad, ilabi na sa mga lugar asa ang mga nagatunhay ng galamiton sa edukasyon dili arang sa panginahanglanon sa mga miembro sa lumadnong grupo. Kini mopasiugda ug mga programa alang sa libreng pagtungha ug uban pang katungod pang edukasyon alang sa benepisyaryong lumadnong komunidad /Katawhang lumad sa pagpakigduyog sa DECS ug sa Commission on Higher Education. Kini mopahiluna, subay sa gitaganang pondo, ug usa ka espesyal nga programa nga nagalakip sa pinolongan ug bokasyonal nga pagbansay, publikong kaayohan ug programang suporta ngadto sa pamilya ug ubang nahisubay nga mga hisgutanan
Kini usab motion sa mga lumadnong komunidad/katawhang lumad nga potensiyal nga mabansay ngadto sa propesyong panglawas ug moawhag ug moabag kanila ngadto sa tulunghaan pangmedesina, nursing, physical therapy ug ubang may kalambigitang mga kurso sa hisgutanang panglawas mg propesyon.
Sa katapusan, ang NCIP mopahimutang og representante sa matag nahisgutang buhatan nga maoy mopasiugda sa mga gimbuhaton ug mao usa ang modawat sa mga reklamo gikan sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad ug pagpahigayog aksiyon gikan sa hingtungdang ahensiya. Kini usab mo-monitor sa mga gimbuhaton sa National Museum ug uban pang susamang ahensiya sa panggamhanan nga gimugna alang sa pagdumala ug pagpreserba sa makasaysasayanon ug arkilohiyang ginama (artifacts) sa mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad ug responsible alang sa pagpatuman sa ubang gimbuhaton nga makit-an sa NCIP nga angayan ug nagakaigo;
Buhatan sa serbisyong Sosyo-Ekonomiya ug special Concerns – ang buhatan sa serbisyong sosyo-ekonomiya ug Special Concerns magasilbi isip usa ka buhatan asa ang NCIP makiglambigit sa nahingtungdan mga ahensiya sa panggamhanan ilahi na ang gisang-onan sa pagpatuman sa nagkalain-laing mga batakang serbisyo nga pangsosyo-ekonomiya, palisiya, plano ug mga programang maka-apekto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad aron maseguro nga ang susamang nahisgutan tarong ug direkta nilang matagamtaman. Kini usab responsible ngadto sa ubang mga gimbuhaton nga makit-an sa NCIP nga angayan ug nagakaigo;
d. Buhatan sa serbisyong sosyo-ekonomiya ug special concerns – kini nga buhatan magasilbi isip usa ka buhatan asa ang NCIP makiglambigit sa nahingtungdang ahensiya sa panggamhanan ilahi na ng gisang-onan sa pagpatuman sa nagkalain-laing mga batakang serbisyo nga pangsosyo-ekonomiya, palisiya, plano ug mga programang makaapekto sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad aron maseguro nga ang susamang nahisgutan tarong ug direkta nilang matagamtaman. Kini usab responsible ngadto sa ubang mga gimbuhaton nga makit-an sa NCIP nga angayan ug nagakaigo;
e. Buhatan sa pagpahaum ug tawhanong Katungod – ang buhatan sa Pagpagahum ug tawhanong katungod moseguro nga ang katungod nga lumadnong sosyo-politikal, cultural ug pang-ekonomiya marespeto ug mailhan. Kini moseguro nga ang kapasidad ngadto sa mga mekanismo sa katukuran mapahimutang ug ang mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad magahinan sa matag oportunidad, kon ila kining pilion, sa pagsalmot sa tanang ang-ang sa paghimog desisyon. Kini usab moseguro nga idetermina sa NCIP, pinasubay sa nagatunhayng balaodnon, kalagdaan ug regulasyon, mapanalipdan ug mapataas;
f. Adminsitratibong Buhatan- ang administratibong Buhatan mopahiluna ngadto sa NCIP sa ekonomikanhon, arangan ug epektibong serbisyo kalabot sa empleyado, pinansiya, talaan, kagamitan, seguridad, mga sangkap ug may kalabutang mga serbisyo. Kini usab maoy modumala sa ancestral domain Fund;ug
g. Buhatang Panlegal – Kinahanglang adunay Buhatang Panlegal nga maoy motambag sa NCIP sa tanang legal nga hisgutanan kalabot sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ug mamahimong responsible sa pagpahigayon ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad ng mga legal nga suporta panahon sa litigasyon kalabot sa interes sa komunidad. Kini mopahigayon ug pangunang imbestigasyon pinasikad sa mga reklamong ipasaka sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad batok sa natural o huridical nga tawo nga gitohoang nakalapas sa mga katungod sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad. Base sa iyang mga mapamatud-an, kini mopahiluna sa pagpasaka ug nagakaigong legal o administratibong aksiyon ngadto sa NCIP.
BAHIN 47 - Ubang mga Buhatan – Ang NCIP adunay gahum sa pagmugna ug dugang mga buhatan kon matimono ang panginahanglan nga ipasubay sa mga gipatumang kalagdaan ug regulasyon.
BAHIN 48 – Rehiyonal ug Field Offices – Ang nagatunhay’ng rehiyonal ug field offices magapabiling nagalihok sa ilalum sa gipakusog nga organisasyonal nga struktura sa NCIP. Ang ubang mga field offices paggamugnaon asa nakit-ang nagakaigo ug ang pagbutang sa mga empleyado I determina sa NCIP: Kon , nga sa mga probinsiya asa adunay mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad apan walay field offices, and NCIP mopatukod ug mga field offices sa mga probinsiya.
Bahin 49 Buhatan sa Executive Director – ANG NCIP momugna sa Buhatan sa Executive Director nga magasilbing iyahang Secretariat. Ang buhatan pagapangolohan sa usa ka Executive Director nga itudlo sa Presidente sa Republika sa Pilipinas subay sa rekomendasyon sa NCIP sa permanenteng basehan. Anga pagbutang og mga empleyado sa maong buhatan i-determina sa NCIP pinasubay sa nagatunhay ng mga kalagdaan ng regulasyon.
BAHIN 50 – Consultative Body – ang usa ka grupo/hugpong nga pagasakupan sa tradisyonal nga mga lideres, katigulangan ug mga representante sa sector sa kababayen-an ug kabatan-onan sa nagkadaiyang mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad pagatukoron sa NCIP sa matag karon ug unya aron pagtambag niini sa tanang butang kalabot sa mga problema, pangandoy ug interes sa mga Lumadnong komunidad / Katawhang Lumad.
ANIB VIII
PAGLATID (DELINEATION) UG PAG-ILA SA ANCESTRAL DOMAINS
BAHIN 51 – Paglatid (delineation) ug pag-ila sa Ancestral Domains. Kinaugalingong paglatid sa Ancestral Domains. Niini, ang mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad adunay pihong papel sa tanang mga gimbuhaton kalabot niini. Ang gisumpaang pamahayag (Sworn Statement) sa mga katigulangan mahitungod sa sangkad (scope) sa mga teritoryo ug mga gikasabutan /nahiusahan nga nahimo tali sa silingang mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad , kon aduna, mahinungdanon kayo sa pagdetrmina niini nga mga tradisyonal nga teritoryo. Ang panggamhanan mohimo ug mga nagakaigong lakang aron matino ang mga yuta asa ang mga nahingtungdan Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad tradisyonal nga naga okupa ug garantiya sa epektibong pagpanalipod sa ilahang mga katungod sa pagpanag-iya ug pahupot niini. Mopahigayon og mga lakang kalambigit sa tukmang kaso aron mabantayan ang katungod sa mga nanghingtungdan Lumadnong komunidad/katawhang Lumad NGADTO SA YUTA ASA DILI NA NILA EKSLUSIBONG GI-OKUPA, APAN DINHA NA SILA ADUNAY TRADISYONAL NGA DALAN ALANG SA ILANG PANGINABUHIAN UG MGA NAANDANG GIMBUHATON, PARTIKULAR KATONG MGA Lumadnong komunidad/Katawhang lumad nga nagapadayong nagbalhinbalhin (nomadic0 ug nagbalhin balhin’g lunang gitikad (shifting cultivators).
BAHIN 52- Proseso sa Paglatid (delineation) – Ang pagtino ug paglatid sa Ancestral Domains pagahimoon pinasubay sa mosunod nga mga pamaagi;
a. Mga Ancestral Domains nga nalatid (delineated) sa wala pa kining maong Akta – ang gipanglatid dinhi nga mga probisyon dili pwedeng gamiton ngadto sa mga Ancestral Domains /Lands nga human nang na delineate pinasubay sa DENR ADMINISTRATIVE No. 2, series of 1993, ni sa mga ancestral lands ug domains nga na delineate ilalum sa ubang pangkomunidad nga ancestral domain program sa wala pa napasa kini nga balaodnon. Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad asa ang mga ancestral lands/domains opisyal na nga nadelienate saw la pa napasa kini nga balaodnon mahimong mo-apply alang sa pag-issue sa Certificate of Ancestral Domain Title sa ilahang luna nga dili na moagi sa proseso nga gilatid sunod niini;
b. Petisyon alang sa delineation – Ang proseso sa pagdelienate sa usa ka spesipikong utlanan mahimong ipahigayon sa NCIP nga adunay pagtugot sa nanghingtungdang mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad , o pinaagi sa usa ka petisyon alang sa delineation nga ipasaka ngadto sa NCIP, sa tanang miembro sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad.
c. Delineation Proper – Ang opisyal nga delineation sa mga utlanan sa Ancestral Domains lakip na ang ihap sa tanang miembro sa komunidad niini, gilayon nga ipahigayon sa Ancestral Domains Office sa panahon sa pagpasaka sa aplikasyon sa nahingtungdang mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad. Ang delineation pagahimoon sa pakiglambigit sa hingtungdan komunidad ug sa tanang kahigayonan ilakip ang matinud-anong pagsalmot ug partisipasyon sa mga miembro sa hingtungdang komunidad.
d. Gikinahanglang kalig-onan (proof required) – ang mga kalig-onan ngadto sa Ancestral Domain claims magalakip sa testimonya sa mga katigulangan ug sa komunidad nga nailalum sa pagpanumpa (under oath) ug ubang mga dokumento nga derekta o dili derekta nga nagapamatood sa pagpanag-iya ug pag-okupa sa maong luna sukad pa sa panglabay ng mga kapanahonan sa maong mga Lumadnong Komunidad /Katawhnag Lumad ilalum sa konsepto sa pagpanag-iya bisan asa sa usa niining tinood nga mga dokumento:
1. Sinulat nga mga saysay (account) mahitungod sa mga kostumbre ug tradisyon sa mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad;
2. Sinulat nga mga saysay mahitungod sa politikanhong struktura ug institusyon sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad;
3. Mga hulagway (pictures0 nga nagapakita sa dugay na nga pag-okupa sama sa mga karaang pagpalambo,lubnganan,sagradong mga luna ug karaang mga balangay (villages);
4. Mga makasaysayanong saysay,lakip na ang mga kasabutan ug nahiusahan mahitungod sa mga utlanan nga gisudlan ngadto sa mga hingtungdang Lumadnong komunidad/katawhang lumad tali s ubang mga lumadnong komunidad/katawhang lumad;
5. Survey plans ug sketch nga mga mapa;
6. antropolohiyang mga datus;
7. genealogical nga mga survey;
8. mga hulagway ug klarong mga kasaysayan sa tradisyonal nga mga mohon/timaan sa mga utlanan sama sa mga bukid,kasubaan,kasapaan,tgaytay,kabuntoran,hinagdang mga yuta 9terraces) ug uban pa;ug
9. Sinulat nga mga pangalan ug lugar nga gikuha gikan sa natibong pinolongan sa komunidad.
10. Pag-andam sa mga mapa – Base sa maon mga imbestigasyon ug sa mga nakit-ang kamatooran niini, ang ancestral Domains Office sa NCIP moandam sa perimeter map, kumpleto nga adunay teknikal na deskripsiyons ug usa ka description sa natural nga dagway ug mga mahun, timaan sa utlanan nga nahisulod nganha;
11. Report mahitungod sa imbestigasyon ug uban pang mga dokumento – usa sa kumpletong kopya sa naunang pag-ihap 9preliminary census) ug report mahitungod sa imbestigasyon ang andamon sa ancestral Domains Office sa NCIP;
12. Notisya ug Publikasyon – usa sa kopya sa matag dokumento, lakip na ang paghubit (translation)ngadto sa natibong pinolongan sa nahingtyungdang mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ang ipapilit sa mga lugar nga kasagarang daghang tawo sulod sa dili mokulang sa kinse (15)ka adlaw. Usa ka kopya sa dokumento ang usab ipapilit ngadto sa local, probinsiyal ug rehiyonal nga mga buhatan sa NCIP, ug iga publisar sa usa ka mantalaan nga adunay kasagarang sirkulasyon kausa sa matag semana gikan sa duha (2) ka sunod-sunod nga mga semana aron makahigayon ang ubang claimants sa pagpasaka og petisyon ngadto sa sulod (150 kinse ka adlaw gikan sa petsa sa maong publikasyon: Kon, nga ang mga lugar nga walay mantalaan nga nagasirkular, ang pagpalanog sa estasyon sa radio usa ka balidong ipuli: Kon, dugang pa; nga ang pagpapilit igo na lamang kon pulos walay mantalaan ug estasyon sa radio sa maong lugar.
13. Endorsement ngadto sa NCIP – Sulod sa kinse ka adlaw gikan sa publikasyon ug sa proseso sa pag inspeksiyon , ang ancestral domains office moandam sa report ngadto sa NCIp nga nagaendosar sa paborableng aksiyon sa claim nga nakit-ang adunay klarong kalig-onan. Bisan pa niana, kon ang mga kalig-onan nakitang dili supisiyente. Ang ancestral domains Offices mohatag sa aplikante og igong pahibalo, hinatagn sa kopya ang tanang hingtungdan asa nahipatik ang mga hinungdan sa pagdumili. Ang pagdumili mahimong i-apila ngadto sa NCIP. Kon, dugang pa, nga sa mga kaso asa adunay nanagbanging claims sulod sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad sa hisgutang mga utlanan sa ancestral domain claims, ang ancestral somains office mopahigayon ngadto sa duha ka nanagbanging partidos sa pagtigum ug abagan sila sa pagpalugwa ug pangunang resolusyon mahitungod sa komplikto, nga walay pinihigan ngadto sa tumang pantino pinasubay sa mosunod nga bahin;
14. Turn-over sa mga Luna sulod sa Ancestral domains nga gidumalahan sa ubang ahensiya sa Gobyerno – Ang pamuno (chairperson) sa NCIP mocertify nga ang luna nga nahisakpan usa ka ancestral domain. Ang mga sekretaryo sa Department of Agrarian Reform, Department of Environment and Natural Resources, Department of Interior and Local Government, ug sa Department of Justice, ang Commissioner sa National Development Corporation ug uban pang mga ahensiya sa gobeyrno nga naga-angkon og huridiksiyon sa maong luna pagabalhi-on sa nahingtungdan. Ang maong pahibalo mo terminate sa tanang basehanag legal alang sa hurisdiksiyon nga kanhing giangkon;
15. Pag-issue sa CADT – ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad asa ang ilang Ancestral Domains opisyal nga na delineate og nation sa NCIP pagahatagan sa mga ngalan sa hingtungdang komunidad, lakip ang listahan sa tanang nailhan sumala sa pag-ihap (census) ; ug
16. Rehistrasyon sa CADT – ang NCIP morehistro sa gi-issue nga mga sertipiko sa ancestral ug napihong mga titulo ug sertipiko sa titulo sa ancestral lands sa Register of Deeds sa lugar asa ang luna nahimutang.
BAHIN 53- Pagtino , Pagdelienate ug Certification sa Ancestral Lands –
a. Ang pagpang apod-apod sa mga yuta sulod sa ancestral domain ngadto sa mga indibidwal o lumadnong grupo (pamilya or clan) nga mga claimants ipabilin na lamang ngadto sa mga hingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa pagdesisyon pinasubay sa ilahang mga kostumbre ug tradisyon;
b. Ang mga indibidwal ug lumadnong grupo nga mga claimants sa ancestral lands nga wala diha sa sulod sa ancestral lands, mahimong mapahigayon ang opisyal nga pagtino sa ilahang claims pinaagi sa pag-file ug mga aplikasyon para sa pagtino ug delineation sa ilahang claims ngadto sa Ancestral Domains Office. Ang usa ka indibidwal o inila nga pamuno sa usa ka pamilya sa clan mahimong mo-file sa maong aplikasyon alang sa iyang kaugalingon o sa ngalan sa iyahang pamilya o clan, sa tinagsa;
c. Ang mga kalig-onan sa maong claims paga-ubanan sa application form nga magalakip sa gisumpaang testimonya sa mga tigulang sa komunidad ug uban pang mga dokumento nga direkta o dili direktang nagapamatood sa pagpanag-iya o okupasyon sa mga luna sukad pa sa naglabay ng mga panahon sa indibidwal o grupong claimants pinasubay sa konsepto sa pagpanag-iya sa bisan ug asa sa mga tinuod nga dokumentong gilatid sa bahin 52 (d) niini nga akta, lakip na ang mga tax declarations ug mga kalig-onan sa pagbayad sa mga buhis;
d. Ang ancestral Domain Office mo-require gikan sa matag ancestral claimant sa pagpasasa uban pang mga dokumento. Gipanumpaang pamahayag ug mga susamang butang, , nga sa iyahang pagtan-aw, makahatag katin-awan ngadto sa pagka matood sa mga unod sa aplikasyon/claim;
e. Sa pagkadawat sa aplikasyon alang sa delieanation ug pag-ila sa ancestral land claims, and ancestral domains office mopahigayon sa pagpublisar sa aplikasyon ug usa ka kopya sa matag dokumento nga gihatag lakip na ng hinubit translated ngadto sa natibong pinolongan sa mga hingtungdang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad ngadto sa natibong pinolongan sa mga hingtungdang lumadnong komunidad/katawhang Lumad ngadto sa mga prominenteng dapit sa maong lugar sulod sa dili mokubos sa kinse ka adlaw. Usa ka kopya sa dokumento ang usab ipapilit ngadto sa local, probinsiyal ug rehiyonal nga mga buhatan sa NCIP, ug iga publisar sa usa ka mantalaan nga adunay kasagarang sirkulasyon kausa sa matag semana gikan sa duha (2) ka sunod sunod nga mga semana aron makahigayon ang ubang claimants sa pagpasasaka ug petisyon ngadto sa sulod sa kinse ka adlaw gikan sa petsa sa maong publikasyon. Kon angmga lugar nga walay mantalaan nga nagasirkular , ang pagpalanog sa estasyon sa radio usa ka balidong ipuli; kon dugang pa, nga ang pagpilit igo na lamang kon pulos walay mantalaan ug estasyon sa radio sa maong lugar.
f. Kinse ka adlaw human sa publikasyon, ang ancestral domain office mo-imbestiga ug mo-inspect sa matag aplikasyon, ug kon mamatud-an nga mapahanungdanon , mopahigayon ug usa ka parcellary survey sa maong luna nga giangkon. Ang Ancestral Domains Office modumili sa pagdawat sa bisan unsang claim nga nakit-ang tataw nga mini o dili tinuod human inspeksiyon ug pagpamatood. Sa mga kaso sa pagdumili sa pagdawat, ang Ancestral domains office mohataga sa aplikante og igong pahibalo, hinatagan sa kopya ang tanang hingtungdan, asa nahipatik ang hingtungdan sa pagdumili. Ang pagdumili mahimong i-apila ngadto sa NCIP. Sa mga kaso asa adunay nanagbanging claims sulod sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad sa hisgutanang mga utlanan sa ancestral domain claims, ang ancestral domains office mopahigayon ngadto sa duha ka nanagbanging partidos sa pagtigum ug abagan sila sa pagpalugwa ug pangunang resolusyon mahitungod sa komplikto,nga walay pinihigan ngadto sa tumang pagtino pinasubay sa bahin 62 niini nga akta. Sa tanang mga paga-again sa pagtino pinasubay sa bahin 62 niini nga akta. Sa tanang mga paga-again sa pagtino ug delineation sa ancestral lands nga dinhi niini nalatid ang director of lands morepresenta sa interes sa Republika sa pilipinas; ug
g. Ang Ancestral Domains Office moandam ug mopasa og report sa matag aplikasyon nga gisurvey ug gidelienate ngadto sa NCIP, nga sa iyahang bahin, movaluate sa report nga gipasa. Kon makit-an sa NCIP nga ang maong lain dunay igong kamatooran, siya maga-issue sa certificate of ancestral lang nga naga-deklara ug nagapamatood sa claim sa matag-indibidwal o grupo 9pamilya o clan0 nga claimant sa maong ancestral lands.
BAHIN 54 – Mini nga mga claims – Ang Ancestral Domain Office mahimo nga diha sa sinulat nga request gikan sa mga Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad, moreview sa ngatunhay’ng claims nga napamatud-ang mini nga nakuha sa bisan kang kinsang tawo o komunidad. Ang bisang unsang claim nga mapamatod-ang mini nga naangkon, ug nahatag ngadto , sa kang kinsang tawo o komunidad paga kanselahon sa NCIP human sa igong pahibalo ug pagdungog sa tanang hingtungdang partidos.
BAHIN 55. Communal Rights – pinasubay sa bahin 55 niini, ang tanang luna sulod sa ancestral domains , nadelienate ba o wala, pakaingnon nga gipanag-iyahan sa komunidad; kon, nga ang communal right ilalum niini nga akta dili malain sa pagsabot isip co-ownership nga gilatid sa Republic Act No. 386 o giila nga New Civil Code.
BAHIN 56 – Nagatunhay ng Property Rights Regimes – Ang katungod sa pagpanagiya sulod sa ancestral domains nga nagatunhay na ug natugyan na sa pagpatuman niini nga akta, paga-ilhon ug respetohon.
Bahin 57 - Ang natural nga mga Kahinguhaan sulod sa Ancestral Domains – Ang mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad adunay prayoridad nga katungod sa pag-ani , pagkuha, pagpalambo o paggamit sa bisang unsang natural nga kahinguhaan sulod sa ancestral domains.. Ang usa ka dili miembro sa mga hingtungdan Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad mahimong tugutan sa pagsalmot sa pagpalambo ug paggamit sa mga natural nga kahinguhaan sulod sa panahon, nga dili molapas sa 25 ka tuig, Kon, nga usa ka pormal nga kasabutang sinulat ang pagasudlan kauban sa hingtungdang Lumadnong komunidad/katawhang lumad o sa komunidad, pinasubay sa ilahang kaugalingong proseso sa paghimog desisyon, motugot sa maong operasyon: Kon, sa katapusan, nga ang NCIP mopahigayon sa iyang mga katungod sa pagbisita (visitorial powers) ug paghimog tukmang lakang aron mapanalipdan ang mga katungod sa mga Lumadnong Komunidad/katawhang Lumad ilalum sa mao gihapon nga kasabutan.
BAHIn 58 - Pagkonsidera sa kinaiyahan – Ang Ancestral domains , o sa mga parte niini, nga makit-ang nanginahanglan alang sa iyang kritikal nga watersheds, magroves, puy-anan sa mga ihalas nga kahayopan, kalasangan, protektadong mga luna, kakahoyan o mga lunang gitamnan pag-usab sa mga kahoy, bases sa pagdetermina sa tukmang ahensiya inubanan sa hingtungdang mga Lumadnong Komunidad/.Katawhang Lumad paga-alimahan, dumalahan ug palamboon alang sa maong mga katoyoan. Ang hingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad pagahatagan sa responsibilidad sa pag-alima, pagpalambo, pagpanalipod ug pagkonserba sa maong mga luna inubanan sa tuman ug epektibong pag-abag sa mga ahensiya sa panggamhanan. Kon ang lumadnong komunidad / katawhang lumad modesisyon sa pagbalhin sa responsibilidad sa maong mga luna, kinahanglan nga ang desisyon isulat. Ang pagkonsente sa Lumadnong komunidad/katawhang Lumad kinahanglang makab-ot pinasubay sa iyahang naandang mga balaod-non nga walay pagpihig ngadto sa mga batakang gikinahanglan sa mga nagatunhay ng balaod sa gawasnon ug pinahibalong pagkonsente (free and prior informed consent) Kon, nga ang pagbalhin temporaryo lamang ug sa gihapon mabalik ngadto sa mga Lumadnong komunidad /katawhang Lumad pinaagi sa mga programang technology transfer. Kon, dugang niini, nga walay lumadnong komunidad / Katawhang Lumad ang madislokar o mabalhin tungod sa katoyoan nga gilatid niini nga bahin nga walay sinulat nga pagkonsente sa mga espesipikong tawo nga awtorisadong mohatag sa pagkonsente.
Bahin 59 - Certification of Precondition – Ang tanang departamento ug ubang mga ahensiya sa gobyerno kinahanglan karon, nga estriktong paga-dilian sa pag-issue renew o paghatag ug bisang unsang konsesyon, lisensiya o pahulam, o sa pagsulod ngadto sa bisan unsang kasabutan sa production-sharing, nga walay daang, seertipikasyon gikan sa NCIP nga ang apektadong luna wala nagalagpas ngadto sa bisan asang ancestral domain, ang maong sertipikasyon maghatag lamang human sa usa ka pag-imbestiga didto gayud sa nahisgutang luna nga apektado nga pagadumalahan sa Ancestral Domains Office: Kon, nga walay sertipikasyon nga ihatag sa NCIP kon walay gawasnon ug pinahibalong sinulat nga pagkonsente ( free and prior informed consent) sa hingtungdang Lumadnong Komunidad /Katawhang Lumad) Kon dugang niini, nga walay departamento , ahensiya sa panggamhanan, korporasyon gipanagiyahan o gidumala sa panggamhanan (government-owned and controlled corporation) nga mohatag ug bag-ong konsesyon, lisensiya, pahulam o kasabutan sa production sharing samtang adunay pending nga aplikasyon alang sa CADT. Kon dugang pa, nga ang Lumadnong Komunidad /katawhang Lumad adunay katungod sa pagpugong o pagpaundang, pinasubay niini nga akta sa bisan unsang prohekto nga wala nakatuman sa mga requirement niini nga proseso sa konsultasyon.
Bahin 60 - Exemption gikan sa mga Buhisan – ang tanang kayutaan nga sertipikadong ancestral domains gawasnon gikan sa real property nga mga buluhisan, espesyal nga mga bayranan, ug uban pang porma sa pagpaningil gaws nga kon ang maong parte sa ancestral domain ginagamit alang sa usa ka dinagku (large-scale) nga pagpanguma, commercial forest plantation ug pamuy-anan (residential) nga katoyoan o pagpatitulo sa mga pribadong tawo; kon, nga ang tanang pagpaningil pagagamiton alang sa pagpahigayon og mga kalamboan ug kauswagan sa ancestral domains.
BAHIN 61 – Temporaryong requisition Powers – sa dili pa maestablisar ang pang-institusyon nga kapasida sa pagsurvey (institutional surveying capacity) asa kini epektibong makapatuman sa iyang mga mando, apan sa dili mokabat sa sobra sa tulo 930 ka tuig human sa iyang pagkamugna , ang NCIP awtorisado sa paghangyo sa survey teams sa DENR lakip pa sa ubang adunay kapasidad nga pribadong survey team, pinaagi sa usa ka Memorandum of Agreement (MOA) sa pagdelienate sa mga utlanan sa Ancestral Domains. Ang sekretaryo sa DENR modawat sa maong hangyo sulod sa usa (1) ka bulan human kini napasa: Kon, nga sa Memorandum of Agreement magalakip ang mga probisyon alang sa pagbalhin sa maong teknolohiya (technology transfer) ngadto sa NCIP.
BAHIN 62 – Pagresolba sa mga Bangi – Sa mga kaso nga adunay nanaghanging interes, asa adunay mga sukwahing claims sulod sa ancestral domains nga nadelienate sa survey plan, ug dili gayod maresolba , and NCIP modungog ug modesisyon, human mapahibalo ang mga tukmang partidos, sa mga lantugi nga nagasumikad gikan sa delineation sa maong ancestral domains: Kon, ngakon ang panagbangi tali sa ug/sulod sa mga Lumadnong Komunidad/ Katawhang Lumad mahitungod sa tradisyonal nga mga utlanan sa ilang nagkadaiyang ancestral domains, ang pagasundon mao ang mga kinaandang proseso. Ang NCIP mopalugwa ug mga igong kalagdaan ug reguilasyon aron sa pagpatuman sa iyahang adjudicatory nga gimbuhaton: Kon, dugang niini, nga ang bisang unsang desisyon, mando , pagtugyan o hukom sa NCIP ngadto sa mga bangi sa bisan asang ancestral domain o sa bisan unsang butang nga may kalabotan sa aplikasyon, implementasyon, pagpatuman ug interpretasyon niini nga akta mahimong pagadalhon alang sa petisyon para Review ngadto sa Court of Appeal sulod sa kinse (15) ka adlaw gikan nadawat ang kopya niini.
BAHIN 63 – Applicable nga mga Balaodnon - Ang mga naandang balaodnon, tradisyon o kinaandan sa mga Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad ngadto sa yuta asa nanukad ang mga bangi igapatuman , una, pinasubay sa pagrespeto sa property rights, pag-angkon ug pagpanag-iya, panulondon nga pagpuli, ug settlement sa mga bangi sa yuta. Ang bisan unsang pagduha-duha o pagka dili tin-aw sa aplikasyon ug intepretasyon sa mga balaod paga-resolbahan pabor ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad.
BAHIN 64 - Remedial Measures – Ang expropriation usa ka pamaagi sa pagbakwi sa kabtangan nga mahimong bayran o dili bayran maoy mahimong sangputanan sa pagresolba sa mga bangi sa interes pinasubay sa prinsipyo nga kaayohan alang sa kadaghanan “ common good”. Ang NCIP mopahigayon og tukmang legal nga aksyon alang sa pagkansela sa mga opisyal na nga nadokumentong titulo nga nakuha sa supak sa balaod nga pamaagi: Kon, ang maong pagpahigayon moseguro sa mga katungod sa mga nanaghupot, sa saktong pagtoo, pagarespetohon: Kon, dugang pa, nga ang aksiyon sa pagkansela igapahigayon sulod sa duha (2) ka tuig human ipatuman kini nga akta: Kon, sa katapusan, nga ang aksiyon sa pag-uli, pag-usab mahisulod sa napulo (10) ka tuig pinasubay sa ginapatumang mga balaod.
ANIB IX
GAHUM UG MGA PAMAAGI SA PAGPATUMAN SA MGA KATUNGOD
BAHIN 65 - Pagkalabaw (primacy) sa mga Nabatasang Balaod ug Kinaandan – Kon may mga lantugi ng motumaw sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad, ang mga nabatasang balaod ug kinaandan maoy paga-gamiton aron pagsulbad sa maong mga lantugi.
BAHIN 66 – GAHUM SA NCIP – Ang NCIP, pinaagi sa iyang mga rehiyonal nga buhatan, dunay gahum sa tanang panaglantugi mahitungod sa pag-angkon (claims) nga nahilakip sa mga katungod sa mga Lumadnong komunidad/katawhang Lumad; kon, bisan pa, nga walay panaglantuging pagadalhon ngadto sa NCIP kon dili natukib sa matag partido ang tanang remedyo nga gilatid ilalum sa mga nabalasang balaodnon. Alang niining katuyoan, usa ka sertipikasyon ang kinahanglang ipagula sa mga Council of Elders/Leaders nga misalmot sa pagsulay nga mapahiluna ang panaglantugi ug ang maong kahimtang wala masulbad. Ang maong sertipikasyon mamahimong kondisyon una sa pagpatala sa usa ka petisyon ngadto sa NCIP.
BAHIN 67 – Mga pagdangup (appeals) ngadto sa Court of Appeals – Ang mga desisyon sa NCIP mahimong idangup ngadto sa Court of Appeals pinaagi sa usa petisyon alang sa pagrepaso (review).
BAHIN 68 – Pagpatuman sa mga desisyon, pagtugyan (award) , mando – diha sa pagkahuman sa gitaganang panahon nga gilatid niining Akta ug walay pagdangup (appeal) nga natuman sa bisan asang partidos , ang Hearing Officersa NCIP, sa iyang kaugalingon inisyatiba o diha sa pagsasaka (motion) sa nagmalampusong partido, magapagula sa sugo sa pagpatuman (writ of execution) nga nagamando sa Sheriff o sa usa ka takdong opisyal sa pagpatuman sa mga pinal nga desisyon, mando o pagtugyan (awards ) sa Regional Hearing Officers sa NCIP.
BAHIN 69 Quasi-Judicial nga mga Gahum sa NCIP – Ang NCIP adunay gahum ug awtoridad:
a) pagmantala sa mga lagda ug regulasyon nga naga gahum sa pag bista (hearing) ug paghan-ay sa mga kasong gipasaka niaadto lakip na atong may kalabutan sa iyahang internal nga katungdanan ug sa maong mga lagda ug regulasyon nga gikinahanglan aron sa pagpadangat sa m,ga katoyoan niini nga akta;
b) Pagdawat sa mga panumpa (administer oaths) pagpatawag (summon) ngadto sa mga partidos nga may kontrobersiya, pagpagula sa mga tawag sa hukmanan (subpoenas) nga nagatakda sa pagtambong ug paghatag testimonya sa mga saksi o paggama sama sa mga libro, papeles, kontrata, listahan, gikasabutan ug uban pang mga dokumento nga adunay susamang kinaiya nga mahimong materyales alang sa usa ka makiangayong pagdetermina sa mga butang nga ginapa ilalum sa imbestigasyon o pagbisita nga ginapatuman pagsunod niini nga akta;
c) Paghupot sa bisan kinsang tawong nakasala,direkta o dili direkta, ug pagpahimutang sa nagakaigong penalidad tungod niini; ug
d) Pagbaod sa bisan unsa o sa tanang kalihokan nga nahilambigit o nagasumikad sa bisan unsang kaso nga anaa (pending) kanhi niini, kon dili gihawiran diha dayon, nga maoy kaingnan sa bug-at o dili mahulipang kadaut ngadto sa bisan asang partidos sa kaso o grabeng maka-apekto sa katilingbanon o pang ekonomiyang panglimbasog.
BAHIN 70 – Walay mandong Pagpahunong o Preliminary Injunction- Walay ubos nga korte sa Pilipinas ang adunay hurisdiksiyon sa pagpagula ug bisan unsang mando o pagpugong o sugo sa preliminary injunction batok sa NCIP o sa bisan asa nga awtorisado ug gitudlong mga buhatan niini na sa bisan unsang kaso, bangi o kontrobersiya nga nagasumikad gikan, gikinahanglanon ngadto, o interpretasyon niini nga akta ug uban pang mga may kalabutang balaodnon pinasubay ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang lumad ug sa mga yutang kabilin.
ANIB X
PONDO ALANG SA ANCESTRAL DOMAINS
BAHIN 71 – Pondo lanag sa Ancestral Domains – Adunay pagahimoong espesyal nga pondo , nga paga-ilhong Ancestral Domain Fund, nga adunay inisyal nga kantidad nga mkabat sa one Hundred Thirty Million pesos (P130,000,000) nga molakip sa pagbayad sa mga inilog nga kayutaan, pagbatbat (delienation) ug pagpalambo sa mga yutang kabilin. Laing kantidad ang igahin nga mokabat sa Fifty Million Pesos (P50,000,000) nga maga gikan sa kinatibuk-ang kita sa Philippine Charity Sweepstakes Office (PCSO) gikan sa sa lotto operation niini. Laing ten million pesos (P10,000,000) ang maga gikan ssa kinatibuk-ang receipt sa travel tax sa somusunod nga tuig, ang pondo sa Social reform council nga gigahin alang sa pagsurvey ug pagbatbat (delineation0 sa mga yutang kabilin, u gang uban pang mga kagikanan nga makit-an sa gobyerno nga naga-kaangay. Human niini, ang maong kantidad ilakip sa tinuig nga General appropriations Act. Ang mga langyaw ingon man ang local nga mga pondo nga gipahigayon ngadto sa mga Lumadnong Komunidad/Katawhang Lumad pinaagi sa panggamhanan sa Pilipinas kinahanglang iagi ngadto sa NCIP. Ang NCIP mahimong mo-solicit ug modawat sa donasyon gasa ug mga hatag sa proma sa kontribusyon, ug ang maong mga donasyon gawasnon gikan sa tanang matang sa buhisan nga ginapatuman sa panggamhanan o sa bisan unsang politikanhong bahin o ahensiya sa panggamhanan.
ANIB XI
Mga PENALIDAD
Bahin 72 – Mga Kasilutang Lihok ug ikadapat nga mga penalidad – Bisan kinsang tawo nga makalapas sa bisan unsang probisyon niini nga Akta, sama sa , apan dili limitado ngadto sa, dili awtorisado ug/supak sa balaod nga pagsulod ngadto sa bisan asang mga yutang kabilin nga gilatid sa bahin 10, Anib III , o makalapas sa bisan unsang gidiling lihok nga gimando sa Bahin 21 ug 24, Anib V, bahin 33, Anib VI dinhi niini, pagasilutan pinasubay sa mga kinaandang balaodnon sa mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad: Kon, nga walay susamang penalidad nga mabangis, malaoton, o dili tawhanong silot; Kon, dugang pa, nga dili silot sa kamatayon o nanobrang bayad ang igapatuman. Kining probisyon walay pihigan ngadto sa katungod sa bisan kinsang Lumadnong Komunidad / katawhang lumad sa paggamit sa proteksiyon sa mga ginapatumang balaodnon. Sa bisan unsang kaso, bisan kinsang tawo nga makalapas sa mga probisyon niini nga akta, diha sa pagpahamtang ug sala (conviction), silutan sa pagkabilanggo og dili moubos sa siyam (9) ka bulan apan dili mosobra sa dose (12) ka tuig o penalidad nga dili mokubos sa One Hundred thousand pesos (P100,000) ni molapas sobra Five Hundred thousand pesos (P500,000) o ang duha ka nahisgutang mga penalidad ug pagkabilanggo base sa paghukom sa korte. Dugang niini, siya obligado sa pagbayad ngadto sa mga nahingtungdang Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad sa bisan unsang kadaut sa naulahi isip resulta sa supak sa balaod nga lihok.
BAHIN 73 . Mga Tawong Hingtungdan sa Silot – Kon ang nakasala usa ka judicial person (grupo o asosasyon) ang tanang opisyales niini, apan dili limitado ngadto, sa iyahang presidente, manager o ulohan sa buhatan responsible sa ilang supak sa balaod nga gihimoan ug may kapangakoang sad-an (criminally liable) niini, dugang pa sa pagkansela s ilang sertipiko sa rehistrasyon ug lesinsiya. Kon, nga kon ang nakahimong salaud pampublikong opisyal, ang penalidad magalakip sa malungtarong (perpetual) diskwalipikasyon sa paghupot ug pangpublikong buhatan.
ANIB XII
PAGTAPO SA OFFICE OF NORTHERN CULTURAL COMMUNITIES (ONCC) UG SA OFFICE OF THR SOUTHERN CULTURAL COMMUNITIES (OSCC)
BAHIN 74 - Pagtapo sa ONCC ug OSCC – Ang Office of the Northern Cultural Communities (ONCC) ug ang Office of the Southern Cultural Communities (OSCC), nga gimugna ilalum sa Executive Order Nos. 122-b ug 122-C nga nagkasunod, pagatapoon isip organikong buhatan sa NCIP ug magadayon sa pagpangatungdanan ilalum sa gibag-o ug gipakusog nga mga struktura aron sa pagkab-ot sa mga tinguha sa NCIP: Kon, nga ang mga posisyon sa staff directors, Bureau Directors,Deputy Executive Directors ug Executive Directors, gawas sa mga posisyon sa Regional Directors paubos,, paga-walaon sa panahon sa pagpatuman niini nga Akta: Kon dugang niana, nga nag mga opisyal ug empleyado sa mga nawalang buhaton nga mahimong kwalipikado mahimong mo-apply alang pagtudlo usab sa NCIP ug mahimong hatagan ug unang katungod sa pagsulod ngadto sa mga bag-ong namugnang posisyon sa NCIP, pinasubay sa mga kwalipikasyon nga gitakda sa Placement Committee; kon, dugang pa, nga sa kaso asa usa ka lumad o dili lumad adunay susamang kwalipikasyon nga mo-apply sa susamang posisyon ang prayoridad igahatag sa naulahi. Ang mga opisyal ug empleyado nga paga-walaon isip resulta sa pagtapo sa ilang mga buhatan adunay katungod sa pagdawat ug bayad nga tumbas sa usa ug tunga (1 ½) ka bulan nga suweldo sa matag tuig nga mapadayonon ug maayong pagserbisyo nga gihimo o sa tumbas nga duol sa fraction niini nga paborable kanila sa basehanan sa pinakataas nga suweldong nadawat. Kon sila entitled na sa pag retire o gratuity sila adunay option sa pagpili sa maong retirement benefits o sa bayad nga gilatid dinhi. Ang mga opisyal ug empleyado nga motudlo pag-usab mo refund sa maong retirement benefits o bayad nga nadawat; Kon, sa katapusan, nga ang nadawat nga mga empleyado makaabot sa mga kwalipikasyon ug standards nga gitakda sa Civil Service ug sa Placement Committee mga gimugna dinhi.
BAHIN 75 - Transition Period – Ang ONCC/OSC adunay unom (6) ka bulan gikan sa pagpatuman niini nga akta asa sila maka pinalisa sa ilang mga gimbuhaton ug pagpahigayon ug pag-audit sa ilang mga pinansiya.
BAHIN 76 – Pagbalhin sa Assets/Properties – Ang tanang real ug personal assets nga gihatag ngadto o gipanag-iyahan sa, natapong mga buhatan nga nahisgutan ibalhin ngadto sa NCIP sa wala nay daghan pang pagpasabot, pagbalhin o panagsabot ug pagahuptan sa mao gihapong katoyoan sama sa paghupot sa kanhing mga buhatan; Kon, nga ang tanang kontrata, talaan dokumento nga may kalambigitan ngadto sa operasyon sa mga gitapong buhatan igabalhin ngadto sa NCIP, ang tanang mga kasabutan ug kontrata nga gisudlan sa mga gitapong buhatan magapadayong ipatuman gawas lamang kon giundang , giusab o gibag-o sa NCIP.
BAHIN 77 – Ang Placement Committee- Pinasubay sa mga lagda sa Government Reorganization , usa ka Placement Committee ang pagamugnaon sa NCIP, sa pakiglambigit sa Civil Sevice Commission, nga maoy moabag sa legal nga pagpili ug pagbutang sa mga empleyado aron nga ang pinaka maayong kwalipikado ug mas angayang mga tawo ang matudlo sa giorganiza pag-usab nga ahensiya. Ang Placement Committee pagalangkuban sa pito (7) ka mga Commissioners ug usa ka representante sa Lumadnong Komunidad / Katawhang Lumad gikan sa matag usa ug ikaduhang ang-ang sa asosasyon sa mga empleyado sa ONCC ug OSCC, Non Government Organizations (NGO’s) nga nagsilbi sa komunidad sa dili mokubus sa lima (5) ka tuig ug Peoples Organizations (POs) nga adunay dili mokubos sa lima (5) ka tuig nga paglihok. Sila pagagiyahan sa criteria of retention ug appointment nga iandam sa consultative Body ug sa mga nagakaigong civil service law.
ANIB XIII
Mga Pinal Nga Probisyon
Bahin 78 – Espesyal nga Probisyon- Ang siyudad sa Baguio magpabiling paga-gamhan sa iyahang charter ug ang tanang kayutaan nga giproklama isip kabahin sa iyahang townsite reservation magapabilin nga ingon niana hangtud nga ma reclassify pinaagi sa usa ka tukmang lehislayon: Kon, ang kanhing land rights ug mga titudo nga giila ug naangkon pinaagi sa judicial, adminsitratibo o ubang pag-angkon sa wala pa napatuman kini nga akta magapabiling balido; Kon , dugang niani, nga kining probisyon dili ma-apply ngadto sa ubang terroitoryo nga nahimong kabahin sa siyudad sa baguio human sa pagpatuman niini nga Akta.
Bahin 79 - Appropriations – Ang kantidad nga kinahanglanon sa pag-finance sa unang implementasyon niini nga akta i-charge ngadto sa appropriation niining tuiga sa ONCC ug OSCC. Pagkahuman niana, ang maong mga kantidad kon kinahanglanon alang sa iyang padayong implementasyon iapil sa tinuig nga General Appropriations Act.
BAHIN 80 – Implementing Rules and Regulations – Sulod sa Saysenta (60) ka adlaw dayon human sa pagtudlo , ang NCIP mopagawas sa nagakaigong mga kalagdaan ug regulasyon, pinaagi sa pagkonsulta sa mga komitiba sa National Cultural Communities sa balay sa mga representante ug sa senado alang sa epektibong pagpatuman niini nga Akta.
Bahin 81 – Saving Clause – Kini nga Akta dili bisan unsang pamaagi, moapekto nga sukwahi ngadto sa mga katungod ug benepisyo sa mga Lumadnong komunidad / Katawhang lumad ilalum sa ubang mga katiguman, rekomendasyon, international na panagsabot, nasudnong balaodnon, paghatag, pamuhisan ug kasabutan.
BAHIN 82 – Separability Clause – Sa mga kaso nga dunay bisan unsang probisyon niini nga akta o bisan unsang parte niini ang ideklarang wala nahisubay sa konstitusyon sa usa ka competent nga korte, ang ubang mga probisyon dili maapektuhan nga susama.
BAHIN 83 – Repealing Clause – Ang Presidential Decree No. 410, Executive Order Nos. 122-B ug 122-C ug ang ubang pang mga balaod , deskrito,mando, kalagdaan ug regulasyon nga mga kabahin ug wala nahisubay niini nga akta pinaagi niini gi-repeal na o gibag-o pinasubay niini.
BAHIN 84 – Effcetivity – kini nga Akta igapatuman kinse (15) ka adlaw human sa publikasyon sa official gazette o sa duha (2) ka mga mantalaan nga adunay nasudnong sirkulasyon.
________________________________________________________________________
Bisan pa sa kaniadtong mga panahon nga dili na mahinumduman, ang mga Tawhanong katungod sa mga Lumad ug ang mga lumulupyo wala gayod mahatagi ug igong pag-amuma ug pagtagad kon atong ikumpara sa ubang hugpo sa katilingban. Mao gani, sa laing bahin ang paggama sa Akta o balaod para sa katungod sa mga Lumad nahimutang nga usa ka dakong kalampusan ngadto sa mga pobre ug timawang grupo.
Apan, mawagtang ang bisansa maong Akta o balaod kon ang mga Lumad mismo wala masabti kon unsay buot ipasabot sa maong Akta.
Sa niining basihan, nagdesisyon ang komisyon para sa Tawhanong katungod (CHR) sa pagbatbat p paghubad ngadto sa Tagalog, Cebuano,ug Ilokano ang maong Akta sa tawhanong katungod sa mga Lumad, sa tabang sa PANLIPI, usa ka NGO, nga maoy naghatag ug pagtaggad sa mga butang na legal sa Tawhanong Katungod sa mga Lumad ug ang Komisyon ng Wikang Filipino.
Nanghinaut ang komisyon nga sa tabang sa mga GOs, Pos, NGOs, ang maong Akta para sa Tawhanong katungod sa mga Lumad, masunod nga dunay pagrespeto sa mga Lumad nga walay dapigan sa mga pamaaging makatarunganon o tarung..
Subscribe to:
Posts (Atom)