MORO-LUMAD HISTORY OF CO-EXISTENCE AND COOPERATION
By: JUN MANTAWIL
Head Secretariat: MILF Peace Negotiating Panel
Paper read during the Pre-Summit Consultation of Leaders of Moro Civil Society” on April 19-20, 2002 under the auspices of the Consortium of Bangsamoro Civil Society held at KFI resource and Training Center, Dona Pilar St. Polblacion 4, Cotabato City (translated into Bisaya by Haydee Dimalen
PANIMULA
Kaniadtong panahon sa pagpanakop sa mga Kastila, ang mga netibo nga lumolupyo , ilang gitawag nga Moros ug Indios. Apan ang mga Amerikano, gi-usa lang sila tanan didto sa ginatawag nga Burau of Non Christian Tribes. Sa pagkakaron sila gina-awhag sa titulo nga National Cultural Communities NCC, Indigenous Cultural Communities (ICC) ug Indigenous Peoples (IP).
Ang mga Moro u gang dili Muslims, kauban sa “Tribal Peoples” uban pud kadtong na convert sa Kristiano kaniadtong panahon sa mga Kastila ug mga Amerikano, ilang gina-angkon nga sila ang matuod nga tag-iya sa kadghanan sa yuta sa Mindanao ug Sulu. Apan sa pagdagan sa panahon sama pud sa mga mosunod nga henerasyon, nahimo sila nga minorities sa ilahang “yutang kabilin” Ancestral Homeland tungod sa epekto sa “colonization”. Tungod kay sila wala nay padulngan, gi-ilog ang ilang yutang kabilin ug lumadnong kinaiyahan. Tungod niini sila nakahimo ug panghuna-huna aron maprotektahan ang ilahang kaugalingon ug katungod. Mao ni nga kaniadtong 1970s , ang matig-usang desisyon nahimo. Ang Moro nagsugo sa ilang gitawag nga “liberation struggle for freedom and Independence”. Samtang ang mga Tribal o Indigenous peoples ilang gipatigayon kadtong “Lumad-Mindanao Movement for Self-determination “ kaniadtong 1986.
Sama sa kasaysayan, ang trese (13) nga Moro Ethno-Linguistic nga grupo u gang dise-otso (18) nga Tribal moros nag-uban kini sila sa dugay nga panahon saw ala pa ang “colonialismo”. Uban sila sa malinawon pagpanginabuhi ug uban pud sila sa kalisod sa kagubot sulod sa gahum sa ‘colonialism and exploitation”. Tungod ni-ana ila gikinahanglan nga makigbisog alang sa ilang “survival” ug aron madepensahan ang yutang kabilin ug kina-iyahang kataohan.
“COMMON ANCESTRY”
Matag-usa, kaning “Indigenous Cultural Communities” sa Mindanao, adunay 30 kabuok nga nagkalain-lain ang sinultihan nga grupo. Apan, sama sa pag-istudio , sa kamatuoran sila tanan nay panagsama sa sinultihan, sa cultura ug sa kasaysayan ug bisan pa sa ilang pangandoy bilang usa ka tao. Ang uban nakaabot na ug “conclusion” nga ang sinultihan sa Manobo mao ang inahan sa sinultihan sa 18 ka tribal inhabitant nga ilang ginatawag nga “Manobo sub-family language’ nga anaa karon makit-an sa Mindanao, camiguin Island ug Cagayancillo Islands sa Sulu sea.
Naa pa mga “common “ nga saysay ug magpa tinuod kung asa gikan ang mga Moro ug Lumad dinhi sa Mindanao. Ang Kalibugan sa Titay, Zamboanga del Sur nag-ingon nga sila nagagikan sa duha ka mag-igsoon nga Subanon. Ang ilang pagtoo si Dumalandalan mao ang nagpabunyag sa Islam samtang si Gumabon-gabon mao ang nagpabilin sa kinaiyahan. Ang mga Subanon sa Lapuyan, zamboaga del Sur,nagaingon sa upat (4) ka manag-igsoon ang ilang “ginikanan”. Si Apo tabunaway ang apohan sa mga Maguindanao, si dumalandalan mao ang sa maranaw,si Mili-nilid sa mga Tiruray ug si gumabon-gabon sa mga Subanon.
Ang mga Manobo sa Cotabato ug maguindanao nagatuo nga ang mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang apohan apan dili mamagkamao kung kinsa sa ilang duha ang magpabunyag sa Islam. Sa Manobo anaay nagatuo nga si mamalo ang nagpa Islam apan sa maguindanao nga pagtuo mao si tabunaway ang na-Islam. Dugang pa niini sa Manobo nga pagtuo sila usa lang ka Apohan sa mga Ilyanon,Matigsalog,Talaandig u gang mga maranao. Sa mga Tiruray nga tradisyon, kining mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang Apohan.
“Kanunay nga research nga ginapatigayon diha sa boundary sa Bukidnon ug North cotabato, kadaghana sa mga manobo naga-tuo nga si apo Mamalo ang ilang apohan ug si tabunaway mao ang sa Maguindanaoan. Ilang gi-basehan ang sinultihan nga “Mamalo” gikan sa sinultihan nga “Malo-malo” , kani mahitungod sa sinultihan nga “malo-malo ma Islam” “Almost fell into Islam” nga naga refer kini kay Mamalo, kaniadtong ginahangyo ni Shariff kabunsuan nga sila musolod na sa Islam ni tabunawy, apan sa ulahi si Mamalo, nagdesisyon nga magpabilin sa ilahang kinaiyahan” (Supplied)
Ang ubang version ingon sa mga tiruray, Manobo,B’laan,T’boli,Subanon u gang maguindanao nga naa silay pareho nga ginikanan (origin). Ang Moro tarsila o Silsilah (Chronicle) nagsaysay nga ang mga netibo sa Slangan,Maguindanao,Katitwan ug katong ubang naa sa laing lugar nga mga pagano nga kung asa kapareho nya karon ang mga Tiruray sa sinultihan ug pagtuo. Katong mga nag dawat sa bag-ong , pag-tuo nahabilin sa mga kapatagan. Unya katong wala magdawat sa bag-ong pagtuo didto sila nagpuyo sa mga “hills” gitawag nga Tiruray. Katung, mga nagpuyo sa layo ug taas-taas nga lugar, ilang gitawag nga manobo. Katong mga nga na-ingon sa Silsilah, ug na-ay hapit nga relasyon sama sa ginikanan sa Moro dinhi sa Mindanao mao ang B’laan,tagabili ug Subanon.
Sa pag-istudyo ni mardonio M.Lao sa “Bukidnon historical perspective’, sa iyahang sulat miingon nga ang Higaonon u gang maranao nagapareho ug kultura ug apohan (ancestry)labi na sa boundary sa Bukidnon ug lanao. Apan kini ato makit-an sa kinaiyahan ug sa mga tradisyon sa Bukidnon. Samtang ang mga Kalagan, si fay cooper Cole nag ingon sa iyang panulat usa lang kini sila ka tribu sa mga Tagakaulo. Ang uban nga istorya miingon: Ang Kalagan ug Mandaya giksn ni sil sa usa ka lahi. Apan nagtuo ang kalagan nag-Islam, ang laing Tagakaulo dili. Sa katibuk-an ang mga Mandaya nagdawat sa Kristianismo human sa pagka pildi sa Moro Sultanate sa dabaw 9 davao) kaniadtong 1848 sa pag-atake sa mga Kastila nga gipanguluhan ni Captain Jose Oyanguren sa Spanish Colonial Government halin sa Maynila.
FIRST COVENANT
Isa ka tradisyun gikan sa mga kaliwat ni Apo Mamalo ug tabunaway nag-istorya tungod sa “Kasabutan” nga gitawag nga “Dyandi” (covenant). Kining Diyandi usa ni “Kasabutan sa pagbulagay sa duha ka manag igsoon mao sila Mamalo ug Tabunaway kaniadtong nagsabot na sila nga magputo sa magkalahi nga komunidad. Ang usa ka hinungdan niini ang pagdawat sa usa sa islam, apan ang usa wala. Bisan pa ang duha ka manag-igsoon nagsumpa nga ilang ipadayon ang panag-soon, maluntarong panginabuhi ug pagtinabangay sa matag usa bisan pa sa panahon sa pagpanakop ug pagpangilog. Sa ulahi kining pamaagi sa Pakang-pakang (blood-Compact) ug ginatwag nga “sanduguan” aron madayag ang kasabutan sa matag comunidad, grupo ug matag-usa kaniadtong unang panahon. Kani nahimong tradisyon sa mga misunod nga henerasyon sa mga Lumad ug Tribal Moros hangtud karon.
Mao man sa Bukidnon ug sa Surigao , nay usa ka ilado nga Tradisyon, ang “Tampura –ti-Balagun” Rattan Compact. Kini ritwal sa mga Higaunon ug mga Moros ug bisan pa sa netibo nga nahimong Kristiyano nga maoy pagpasalig nga sila magtinabangay sa panahon sa kalinaw ug sa kagubot. Hangtod karon, ila pa ni gi-ila nga tradisyon sa mga Higaonon aron mahitabu ang giingon nga kalinaw sa nagkalahi-lahing comunidad.
FIRST NATION THEORY
Ang Moros ug ang dili Muslim, kauban ang kadaghanan sa mga netibo nga na-Chrostianized sa mga kastila labi na sap arte sa Northern Mindanao. Nagputo sila sa mga malungtaron sa dugay pa moabot ang panahonsa colonialismo. Bisan, kung unsa man ang dautan nga pangitabo dili nila kini katungod, bisan pa sila nagtinabangay sa pagbarog batok sa pagpanakop ug pag ulipon sa ilaha. Sila nagtukod sa usa ka nasod mao ni ang ginatawag nga FIRST NATION nga nagasupak batok sa pagpanakop sa ila bilang usa ka nasod.
Niadtong 17th Century , usa ka Spanish friar nga si Francisco Combes misulat tungod sa First nation nga ginapanguluhan sa usa ka KING o DATU gikan sa SULU ug MAGAUINDANAO, ang ikaduha nga “nation” sumala sa”estimation” ang Buhayan o Buayan , nga maoy nagduso sa giyera batok sa mga Kastila sa panahon sa ilang pagpanakop.
Kini nagasuporta sa teoriya nga ang Moros ug Non-Muslims o ang Indigenous People nga lumulopyo nagtuo ug mitahod sa pagdumala sa pagkanasod sa Bangsamoro People. Naay mga sakto nga dokumento karon nga nag-ingon sa ilang pagpanginabuhi nga malungtaron ug pagtinabangay. Sa kamatuoran, kaniadtong panahon sa “Sultanate” nga pagdulala dinhi sa Mindanao ug Sulu, kining mga Non-Mulims mga netibo o Indigenous People nag okupar sa mga tag-as nga position sa mao nga panggamhanan. Sama sa mga titulo ngas “Datu Kampong” Datu Langcap ug Datu sa ilahang teritoryo. Uban pa niini sila naga lingkod bilang usa ka membro sa “CONSEHO SA MGA KATIGULANGAN” (Council of Elders” nga na ilahan sa tawag nga “Royal Council” didto sa Sultanate Government.
Sa pagkakaron nga sitwasyon sa Moro ug lumad resulta sa gitawag nga “divide et imperia” or “low intensity conflict” (LIC)” ug divide and rule na migikan sa gi-ingon nga colonialism nga naga padayon pa hangtud karon. Sa kamatuoran ang mga kastila nga colonizers maoy nagmugna sa ngalan sa Muslims nga “Moros”. Kadtong una dili ni madawat sa mga Muslims sama pud sa Lumad kay tungod na-ay negatibo nga katungdan. Apan ang United states ang una nga nagpakusog sa nga ngalan nga “MORO” sa iyahang Administration of Non Christian tribes of Mindanao.
Kani nagpatigayon sa pagpasa sa legislative ASct No. 787 sa Komisyon sa Pilipinas nga nagpamugna sa “MORO PROVINCE” (1903-1913) nga nagasakop sa mga distrito sa Sulu , Zamboanga,Cotabato, lnao ug davao. Nagapasabot ini nga ang mga Moros ug uban pa nga natibo o Indigenous peoples nga nagapuyo dinhi sa Mindanao nabutang sila sa usa lang ka “administrasyon” mao ang Moro Province” nga nay taas-taas nga autonomiya nga panggamhanan sulod sa gahom sa mga Amerikano dinhi sa Moroland.
Apan sa panahon sa COMMONWEALTH GOVERNMENT ang Moros ug uban nga mga netibo o Indigenous peoples sila gisulod sa usa pud ka panggamhanan, mao ang Bureau of Non Christian Tribes sa 1917-1936 kini sa ilalum sa Department of Interior and Local Government. Kaniadtong 1937 ila pud ni gisulod sa usa ka Commission mao ang Commission of Mindanao and Sulu nga ang naga gunit niini nay ranggo nga Undersecretary. Pagkahuman sa POST WAR Philippine Administration nakahimo ug mga ahensiya, nahitabu niini siya sa administrasyon sa Affairs of the Moros and Tribal Peoples or the National Cultural Communities.
OLD COLONIAL POLICY
Pareho nga polisiya ug category ang gipatigayon sa postPhilippine Administration o human sa giyera sa adminsitrasyon sa lugar nga nay mga netibo o Indigenous Cultural Communities. Daghan pa anh namugna nga mga bag-o nga mga departamento ug mga ahensiya ang nahimo pagkahuman sa uban, nay pagkalahi-lahi apan managsama ra sila tanan sa misyon ug tuyo. Kini nga mga opisina maoy nahimo nga instrumento sa colonialismo ug pagpanakop dinhi sa Moroland.
Sa tinood, ang panggamhanang Commonwealth ug uban pa nga panggamhanan sa Pilipinas, mi-ingon nga ang Mindanao,Sulu ug Moroland ilang gi-ila nga kini “langyao nga yuta (foreign land). Ang lehislatura sa Pilipinas (Philippine Legislature), niadtung Pebrero 12,1935 nagpasa ug Organic act No. 4197, kini gitawag nga Quirino rectoto Colonialization act aron mapadayon kadtong dili nahuman nga mga programa bahin sa pag colonize sa mga lumulupyo dinhi sa Mindanao. Kining Act maoy numero uno nga nagpatigayon ug nag-organisa sa mga “land esettlement programs” kaniadtong “post-war” alang sa colonisasyon sa Mindanao, mao nga ang uban naga tuo nga ang Mindanao usa ka “PHILIPPINE COLONY”.
Usa ka Historian, si Prof. B.R.Rodil iyang gipahayag sa iyahang libro: “ The Minoritization of the Indigenous Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago, Philippine edition, 1944, nga ang kasamtangang panghitabo nga nay majority-minority resulta kini sa western colonialism nga hangtud karon ila pang ginapadangat. Sa panhon sa mga Amerikano, kini produkto sa “colonial order” ug colonial design. Buot ipasabot nga kining panghitabo sa atua sa pagkakaron mao ni ang tuyo sa colonialismo. Kaniadtong namugna ang Republika sa Pilipinas ug naa na siya kakusog aron magpadagan sa usa ka panggamhanan, iyahang gipadayon kung unsa man kadtong program nga gipadangan sa mga Amerikano, uban pa niini ilahang gipakusog nga ang mga Moro ug Indigenosu peoples nga naa sa Mindanao maoy mga Cultural Minorities dinhi sa Pilipinas.
COMMON ASPIRATIONS
Ang mga Moros bilang usa ka independent people saw ala pa miabot ang panahon sa pagpanakop, kay sila nakahuna –huna ug makig-tukod sa armadong pakigbisog aron makab-ot ug mapabalik katong nawala nga independensiya ug kalingkawasan, kay ila nagud napamatud-an nga ang malinawon nga pamaagi dili na ni moepekto sa kasamtangan panggamhanan sa Pilipinas. Kaning pangandoy sa nga Moro , ila na napadayag sa opening statement sa manifesto sa MNLF kaniadtong March 18, 1974 aron sa pagtukod sa Republic in Mindanao, Sulu and Palawan ug nag-ingon:
“We the oppressed Bangsamoro People, wishing to free ourselves from the terror, oppression and tyranny of Filipino colonialism which has caused us untold suffering and misery by criminally usurping our Land,by threatening Islam through wholesale destruction and desecration of its places of worship and its Holy Book, and murdering our innocent brothers, sisters and old folks in a genocide campaign of terrifyiong magnitude”.
Apan, sa pagdawat sa MNLF sa autonomy sa sulod sa gahom sa republika sa Pilipinas, mao ang Moro Islamic Liberation Front namugna aron ipadayon ang ilahang pagtukod sa pagbalik sa ilang kalingkawasan ug independensiya kung asa daghan na ang kinabuhi ug dugo nga nawala sa gubot sa AFP batok sa MILF hangtod karong tuiga.
Si Prof. Samuel M. Briones nagsulat sa iyahang manuscript nga nay titulo “SEARCH FOR TRIBAL IDENTITY” nga ang Lumad – usa ka sinultihan sa Cebuano ug Bisaya sa “INDIGENOUS” ug mao ang tawag sa 18 ka ethno-linguistic nga mga tribu sa Mindanao. Kini nadawat sa tunga-tunga sa 1986 sa usa ka dakong panagtigum nga naga representa sa 15 ka ethno-linguistic tribal groups of Mindanao. Sa una, kining grupo murag di nila madawat kining tawag nga Lumad sama usab sa MORO tungod nay malain nga “connotation”. Apan sa ulahi, ang grupo nagdesisyon nga ilahang batonon ang termino nga Lumad alang sa panginahanglan sa usa ka “identity” sa ilang pakigbisog batok sa “oppression and exploitation”. Ang kaayuhan niini, ilahang na organize ang ilahang mga kaugalingon sa sulod sa gahom sa “LUmAD MINDANAW” alang sa pagpalambo sa ilahang pakig-bisog sa “SELF-DETERMINATION” ug “SELF-GOVERNANCE “ sa sulod sa gahom sa Panggamhanan sa Pilipinas.
Busa, ang pangandoy sa kalaingkawasan ug kagawasan ug sa pagtukod aron sila makapanginabuhi sa ilang kulturanong pamaagi ug pang gamhanan bilang usa ka “nasyon” makit-an sa tanang grupo sa Lumad, sama pud sa pagpaningkamot sa BangsaMoro people sa ilang kagawasan ug independencia sa ilahang “Yutang kabilin” (ancestral territory)”.
References:
1. Prof. B.R. Rodil – The Minoritiozation of the Indigenous Cultural Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago – Philippine edition 1994
2. Dr. Najeeb Saleeby – Studies in Moro History – law and Culture 1905
3. Dr. peter G. Gowing mandate in Moroland: The American Government of Muslim Filipinos 1899-1920
4. Homeland Journal – the tribal bangsaMoro of Mindanao 2001
5. Salab Jubair Bangsamoro - a Nation Under endless Tyranny 3rd Edition – 1999
6. Journal Commission on national Integration CNI 1968
7. Prof. Samuel M. Briones Search for Tribal Identity 1995
8. Dr. Cesar Adib Majul – Muslims in the Philippines 1999 Edition UP Press Quezon City
9. The Mindanao Kris Cotabato City – July 2001
By: JUN MANTAWIL
Head Secretariat: MILF Peace Negotiating Panel
Paper read during the Pre-Summit Consultation of Leaders of Moro Civil Society” on April 19-20, 2002 under the auspices of the Consortium of Bangsamoro Civil Society held at KFI resource and Training Center, Dona Pilar St. Polblacion 4, Cotabato City (translated into Bisaya by Haydee Dimalen
PANIMULA
Kaniadtong panahon sa pagpanakop sa mga Kastila, ang mga netibo nga lumolupyo , ilang gitawag nga Moros ug Indios. Apan ang mga Amerikano, gi-usa lang sila tanan didto sa ginatawag nga Burau of Non Christian Tribes. Sa pagkakaron sila gina-awhag sa titulo nga National Cultural Communities NCC, Indigenous Cultural Communities (ICC) ug Indigenous Peoples (IP).
Ang mga Moro u gang dili Muslims, kauban sa “Tribal Peoples” uban pud kadtong na convert sa Kristiano kaniadtong panahon sa mga Kastila ug mga Amerikano, ilang gina-angkon nga sila ang matuod nga tag-iya sa kadghanan sa yuta sa Mindanao ug Sulu. Apan sa pagdagan sa panahon sama pud sa mga mosunod nga henerasyon, nahimo sila nga minorities sa ilahang “yutang kabilin” Ancestral Homeland tungod sa epekto sa “colonization”. Tungod kay sila wala nay padulngan, gi-ilog ang ilang yutang kabilin ug lumadnong kinaiyahan. Tungod niini sila nakahimo ug panghuna-huna aron maprotektahan ang ilahang kaugalingon ug katungod. Mao ni nga kaniadtong 1970s , ang matig-usang desisyon nahimo. Ang Moro nagsugo sa ilang gitawag nga “liberation struggle for freedom and Independence”. Samtang ang mga Tribal o Indigenous peoples ilang gipatigayon kadtong “Lumad-Mindanao Movement for Self-determination “ kaniadtong 1986.
Sama sa kasaysayan, ang trese (13) nga Moro Ethno-Linguistic nga grupo u gang dise-otso (18) nga Tribal moros nag-uban kini sila sa dugay nga panahon saw ala pa ang “colonialismo”. Uban sila sa malinawon pagpanginabuhi ug uban pud sila sa kalisod sa kagubot sulod sa gahum sa ‘colonialism and exploitation”. Tungod ni-ana ila gikinahanglan nga makigbisog alang sa ilang “survival” ug aron madepensahan ang yutang kabilin ug kina-iyahang kataohan.
“COMMON ANCESTRY”
Matag-usa, kaning “Indigenous Cultural Communities” sa Mindanao, adunay 30 kabuok nga nagkalain-lain ang sinultihan nga grupo. Apan, sama sa pag-istudio , sa kamatuoran sila tanan nay panagsama sa sinultihan, sa cultura ug sa kasaysayan ug bisan pa sa ilang pangandoy bilang usa ka tao. Ang uban nakaabot na ug “conclusion” nga ang sinultihan sa Manobo mao ang inahan sa sinultihan sa 18 ka tribal inhabitant nga ilang ginatawag nga “Manobo sub-family language’ nga anaa karon makit-an sa Mindanao, camiguin Island ug Cagayancillo Islands sa Sulu sea.
Naa pa mga “common “ nga saysay ug magpa tinuod kung asa gikan ang mga Moro ug Lumad dinhi sa Mindanao. Ang Kalibugan sa Titay, Zamboanga del Sur nag-ingon nga sila nagagikan sa duha ka mag-igsoon nga Subanon. Ang ilang pagtoo si Dumalandalan mao ang nagpabunyag sa Islam samtang si Gumabon-gabon mao ang nagpabilin sa kinaiyahan. Ang mga Subanon sa Lapuyan, zamboaga del Sur,nagaingon sa upat (4) ka manag-igsoon ang ilang “ginikanan”. Si Apo tabunaway ang apohan sa mga Maguindanao, si dumalandalan mao ang sa maranaw,si Mili-nilid sa mga Tiruray ug si gumabon-gabon sa mga Subanon.
Ang mga Manobo sa Cotabato ug maguindanao nagatuo nga ang mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang apohan apan dili mamagkamao kung kinsa sa ilang duha ang magpabunyag sa Islam. Sa Manobo anaay nagatuo nga si mamalo ang nagpa Islam apan sa maguindanao nga pagtuo mao si tabunaway ang na-Islam. Dugang pa niini sa Manobo nga pagtuo sila usa lang ka Apohan sa mga Ilyanon,Matigsalog,Talaandig u gang mga maranao. Sa mga Tiruray nga tradisyon, kining mag-igsoon nga Tabunaway ug Mamalo ang ilang Apohan.
“Kanunay nga research nga ginapatigayon diha sa boundary sa Bukidnon ug North cotabato, kadaghana sa mga manobo naga-tuo nga si apo Mamalo ang ilang apohan ug si tabunaway mao ang sa Maguindanaoan. Ilang gi-basehan ang sinultihan nga “Mamalo” gikan sa sinultihan nga “Malo-malo” , kani mahitungod sa sinultihan nga “malo-malo ma Islam” “Almost fell into Islam” nga naga refer kini kay Mamalo, kaniadtong ginahangyo ni Shariff kabunsuan nga sila musolod na sa Islam ni tabunawy, apan sa ulahi si Mamalo, nagdesisyon nga magpabilin sa ilahang kinaiyahan” (Supplied)
Ang ubang version ingon sa mga tiruray, Manobo,B’laan,T’boli,Subanon u gang maguindanao nga naa silay pareho nga ginikanan (origin). Ang Moro tarsila o Silsilah (Chronicle) nagsaysay nga ang mga netibo sa Slangan,Maguindanao,Katitwan ug katong ubang naa sa laing lugar nga mga pagano nga kung asa kapareho nya karon ang mga Tiruray sa sinultihan ug pagtuo. Katong mga nag dawat sa bag-ong , pag-tuo nahabilin sa mga kapatagan. Unya katong wala magdawat sa bag-ong pagtuo didto sila nagpuyo sa mga “hills” gitawag nga Tiruray. Katung, mga nagpuyo sa layo ug taas-taas nga lugar, ilang gitawag nga manobo. Katong mga nga na-ingon sa Silsilah, ug na-ay hapit nga relasyon sama sa ginikanan sa Moro dinhi sa Mindanao mao ang B’laan,tagabili ug Subanon.
Sa pag-istudyo ni mardonio M.Lao sa “Bukidnon historical perspective’, sa iyahang sulat miingon nga ang Higaonon u gang maranao nagapareho ug kultura ug apohan (ancestry)labi na sa boundary sa Bukidnon ug lanao. Apan kini ato makit-an sa kinaiyahan ug sa mga tradisyon sa Bukidnon. Samtang ang mga Kalagan, si fay cooper Cole nag ingon sa iyang panulat usa lang kini sila ka tribu sa mga Tagakaulo. Ang uban nga istorya miingon: Ang Kalagan ug Mandaya giksn ni sil sa usa ka lahi. Apan nagtuo ang kalagan nag-Islam, ang laing Tagakaulo dili. Sa katibuk-an ang mga Mandaya nagdawat sa Kristianismo human sa pagka pildi sa Moro Sultanate sa dabaw 9 davao) kaniadtong 1848 sa pag-atake sa mga Kastila nga gipanguluhan ni Captain Jose Oyanguren sa Spanish Colonial Government halin sa Maynila.
FIRST COVENANT
Isa ka tradisyun gikan sa mga kaliwat ni Apo Mamalo ug tabunaway nag-istorya tungod sa “Kasabutan” nga gitawag nga “Dyandi” (covenant). Kining Diyandi usa ni “Kasabutan sa pagbulagay sa duha ka manag igsoon mao sila Mamalo ug Tabunaway kaniadtong nagsabot na sila nga magputo sa magkalahi nga komunidad. Ang usa ka hinungdan niini ang pagdawat sa usa sa islam, apan ang usa wala. Bisan pa ang duha ka manag-igsoon nagsumpa nga ilang ipadayon ang panag-soon, maluntarong panginabuhi ug pagtinabangay sa matag usa bisan pa sa panahon sa pagpanakop ug pagpangilog. Sa ulahi kining pamaagi sa Pakang-pakang (blood-Compact) ug ginatwag nga “sanduguan” aron madayag ang kasabutan sa matag comunidad, grupo ug matag-usa kaniadtong unang panahon. Kani nahimong tradisyon sa mga misunod nga henerasyon sa mga Lumad ug Tribal Moros hangtud karon.
Mao man sa Bukidnon ug sa Surigao , nay usa ka ilado nga Tradisyon, ang “Tampura –ti-Balagun” Rattan Compact. Kini ritwal sa mga Higaunon ug mga Moros ug bisan pa sa netibo nga nahimong Kristiyano nga maoy pagpasalig nga sila magtinabangay sa panahon sa kalinaw ug sa kagubot. Hangtod karon, ila pa ni gi-ila nga tradisyon sa mga Higaonon aron mahitabu ang giingon nga kalinaw sa nagkalahi-lahing comunidad.
FIRST NATION THEORY
Ang Moros ug ang dili Muslim, kauban ang kadaghanan sa mga netibo nga na-Chrostianized sa mga kastila labi na sap arte sa Northern Mindanao. Nagputo sila sa mga malungtaron sa dugay pa moabot ang panahonsa colonialismo. Bisan, kung unsa man ang dautan nga pangitabo dili nila kini katungod, bisan pa sila nagtinabangay sa pagbarog batok sa pagpanakop ug pag ulipon sa ilaha. Sila nagtukod sa usa ka nasod mao ni ang ginatawag nga FIRST NATION nga nagasupak batok sa pagpanakop sa ila bilang usa ka nasod.
Niadtong 17th Century , usa ka Spanish friar nga si Francisco Combes misulat tungod sa First nation nga ginapanguluhan sa usa ka KING o DATU gikan sa SULU ug MAGAUINDANAO, ang ikaduha nga “nation” sumala sa”estimation” ang Buhayan o Buayan , nga maoy nagduso sa giyera batok sa mga Kastila sa panahon sa ilang pagpanakop.
Kini nagasuporta sa teoriya nga ang Moros ug Non-Muslims o ang Indigenous People nga lumulopyo nagtuo ug mitahod sa pagdumala sa pagkanasod sa Bangsamoro People. Naay mga sakto nga dokumento karon nga nag-ingon sa ilang pagpanginabuhi nga malungtaron ug pagtinabangay. Sa kamatuoran, kaniadtong panahon sa “Sultanate” nga pagdulala dinhi sa Mindanao ug Sulu, kining mga Non-Mulims mga netibo o Indigenous People nag okupar sa mga tag-as nga position sa mao nga panggamhanan. Sama sa mga titulo ngas “Datu Kampong” Datu Langcap ug Datu sa ilahang teritoryo. Uban pa niini sila naga lingkod bilang usa ka membro sa “CONSEHO SA MGA KATIGULANGAN” (Council of Elders” nga na ilahan sa tawag nga “Royal Council” didto sa Sultanate Government.
Sa pagkakaron nga sitwasyon sa Moro ug lumad resulta sa gitawag nga “divide et imperia” or “low intensity conflict” (LIC)” ug divide and rule na migikan sa gi-ingon nga colonialism nga naga padayon pa hangtud karon. Sa kamatuoran ang mga kastila nga colonizers maoy nagmugna sa ngalan sa Muslims nga “Moros”. Kadtong una dili ni madawat sa mga Muslims sama pud sa Lumad kay tungod na-ay negatibo nga katungdan. Apan ang United states ang una nga nagpakusog sa nga ngalan nga “MORO” sa iyahang Administration of Non Christian tribes of Mindanao.
Kani nagpatigayon sa pagpasa sa legislative ASct No. 787 sa Komisyon sa Pilipinas nga nagpamugna sa “MORO PROVINCE” (1903-1913) nga nagasakop sa mga distrito sa Sulu , Zamboanga,Cotabato, lnao ug davao. Nagapasabot ini nga ang mga Moros ug uban pa nga natibo o Indigenous peoples nga nagapuyo dinhi sa Mindanao nabutang sila sa usa lang ka “administrasyon” mao ang Moro Province” nga nay taas-taas nga autonomiya nga panggamhanan sulod sa gahom sa mga Amerikano dinhi sa Moroland.
Apan sa panahon sa COMMONWEALTH GOVERNMENT ang Moros ug uban nga mga netibo o Indigenous peoples sila gisulod sa usa pud ka panggamhanan, mao ang Bureau of Non Christian Tribes sa 1917-1936 kini sa ilalum sa Department of Interior and Local Government. Kaniadtong 1937 ila pud ni gisulod sa usa ka Commission mao ang Commission of Mindanao and Sulu nga ang naga gunit niini nay ranggo nga Undersecretary. Pagkahuman sa POST WAR Philippine Administration nakahimo ug mga ahensiya, nahitabu niini siya sa administrasyon sa Affairs of the Moros and Tribal Peoples or the National Cultural Communities.
OLD COLONIAL POLICY
Pareho nga polisiya ug category ang gipatigayon sa postPhilippine Administration o human sa giyera sa adminsitrasyon sa lugar nga nay mga netibo o Indigenous Cultural Communities. Daghan pa anh namugna nga mga bag-o nga mga departamento ug mga ahensiya ang nahimo pagkahuman sa uban, nay pagkalahi-lahi apan managsama ra sila tanan sa misyon ug tuyo. Kini nga mga opisina maoy nahimo nga instrumento sa colonialismo ug pagpanakop dinhi sa Moroland.
Sa tinood, ang panggamhanang Commonwealth ug uban pa nga panggamhanan sa Pilipinas, mi-ingon nga ang Mindanao,Sulu ug Moroland ilang gi-ila nga kini “langyao nga yuta (foreign land). Ang lehislatura sa Pilipinas (Philippine Legislature), niadtung Pebrero 12,1935 nagpasa ug Organic act No. 4197, kini gitawag nga Quirino rectoto Colonialization act aron mapadayon kadtong dili nahuman nga mga programa bahin sa pag colonize sa mga lumulupyo dinhi sa Mindanao. Kining Act maoy numero uno nga nagpatigayon ug nag-organisa sa mga “land esettlement programs” kaniadtong “post-war” alang sa colonisasyon sa Mindanao, mao nga ang uban naga tuo nga ang Mindanao usa ka “PHILIPPINE COLONY”.
Usa ka Historian, si Prof. B.R.Rodil iyang gipahayag sa iyahang libro: “ The Minoritization of the Indigenous Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago, Philippine edition, 1944, nga ang kasamtangang panghitabo nga nay majority-minority resulta kini sa western colonialism nga hangtud karon ila pang ginapadangat. Sa panhon sa mga Amerikano, kini produkto sa “colonial order” ug colonial design. Buot ipasabot nga kining panghitabo sa atua sa pagkakaron mao ni ang tuyo sa colonialismo. Kaniadtong namugna ang Republika sa Pilipinas ug naa na siya kakusog aron magpadagan sa usa ka panggamhanan, iyahang gipadayon kung unsa man kadtong program nga gipadangan sa mga Amerikano, uban pa niini ilahang gipakusog nga ang mga Moro ug Indigenosu peoples nga naa sa Mindanao maoy mga Cultural Minorities dinhi sa Pilipinas.
COMMON ASPIRATIONS
Ang mga Moros bilang usa ka independent people saw ala pa miabot ang panahon sa pagpanakop, kay sila nakahuna –huna ug makig-tukod sa armadong pakigbisog aron makab-ot ug mapabalik katong nawala nga independensiya ug kalingkawasan, kay ila nagud napamatud-an nga ang malinawon nga pamaagi dili na ni moepekto sa kasamtangan panggamhanan sa Pilipinas. Kaning pangandoy sa nga Moro , ila na napadayag sa opening statement sa manifesto sa MNLF kaniadtong March 18, 1974 aron sa pagtukod sa Republic in Mindanao, Sulu and Palawan ug nag-ingon:
“We the oppressed Bangsamoro People, wishing to free ourselves from the terror, oppression and tyranny of Filipino colonialism which has caused us untold suffering and misery by criminally usurping our Land,by threatening Islam through wholesale destruction and desecration of its places of worship and its Holy Book, and murdering our innocent brothers, sisters and old folks in a genocide campaign of terrifyiong magnitude”.
Apan, sa pagdawat sa MNLF sa autonomy sa sulod sa gahom sa republika sa Pilipinas, mao ang Moro Islamic Liberation Front namugna aron ipadayon ang ilahang pagtukod sa pagbalik sa ilang kalingkawasan ug independensiya kung asa daghan na ang kinabuhi ug dugo nga nawala sa gubot sa AFP batok sa MILF hangtod karong tuiga.
Si Prof. Samuel M. Briones nagsulat sa iyahang manuscript nga nay titulo “SEARCH FOR TRIBAL IDENTITY” nga ang Lumad – usa ka sinultihan sa Cebuano ug Bisaya sa “INDIGENOUS” ug mao ang tawag sa 18 ka ethno-linguistic nga mga tribu sa Mindanao. Kini nadawat sa tunga-tunga sa 1986 sa usa ka dakong panagtigum nga naga representa sa 15 ka ethno-linguistic tribal groups of Mindanao. Sa una, kining grupo murag di nila madawat kining tawag nga Lumad sama usab sa MORO tungod nay malain nga “connotation”. Apan sa ulahi, ang grupo nagdesisyon nga ilahang batonon ang termino nga Lumad alang sa panginahanglan sa usa ka “identity” sa ilang pakigbisog batok sa “oppression and exploitation”. Ang kaayuhan niini, ilahang na organize ang ilahang mga kaugalingon sa sulod sa gahom sa “LUmAD MINDANAW” alang sa pagpalambo sa ilahang pakig-bisog sa “SELF-DETERMINATION” ug “SELF-GOVERNANCE “ sa sulod sa gahom sa Panggamhanan sa Pilipinas.
Busa, ang pangandoy sa kalaingkawasan ug kagawasan ug sa pagtukod aron sila makapanginabuhi sa ilang kulturanong pamaagi ug pang gamhanan bilang usa ka “nasyon” makit-an sa tanang grupo sa Lumad, sama pud sa pagpaningkamot sa BangsaMoro people sa ilang kagawasan ug independencia sa ilahang “Yutang kabilin” (ancestral territory)”.
References:
1. Prof. B.R. Rodil – The Minoritiozation of the Indigenous Cultural Communities of Mindanao and the Sulu Archipelago – Philippine edition 1994
2. Dr. Najeeb Saleeby – Studies in Moro History – law and Culture 1905
3. Dr. peter G. Gowing mandate in Moroland: The American Government of Muslim Filipinos 1899-1920
4. Homeland Journal – the tribal bangsaMoro of Mindanao 2001
5. Salab Jubair Bangsamoro - a Nation Under endless Tyranny 3rd Edition – 1999
6. Journal Commission on national Integration CNI 1968
7. Prof. Samuel M. Briones Search for Tribal Identity 1995
8. Dr. Cesar Adib Majul – Muslims in the Philippines 1999 Edition UP Press Quezon City
9. The Mindanao Kris Cotabato City – July 2001
No comments:
Post a Comment